Στου κανενός τη χώρα

Στάθης Κουτσούνης
Στου κανενός τη χώρα
Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2020

Στου κανενός τη χώρα τίποτα δεν σκιρτά. Μόνον απέραντες φυτείες του ύπνου και μια πηχτή αδιαπέραστη σιωπή…

Στην 7η ποιητική συλλογή του ο Στάθης Κουτσούνης αναμετριέται με το άγνωστο, επιχειρώντας να ιχνογραφήσει τις σκοτεινές πλευρές του φωτός και του σκότους την αμυδρή λάμψη· με συναίσθηση της ματαιότητας και της ουτοπίας.

Ποιήματα

+ - ◘ το πάρτι Click to collapse

πάσχιζα να βρω τι θα ντυθώ

σ’ αυτό το μασκέ πάρτι των συμμαθητών

μετά από τόσα χρόνια

ώσπου ξεπηδήσαν από μέσα μου

οι πρωτινοί εαυτοί μου

ο Τρελαντώνης κι ο Μικρός Σερίφης

ο Δον Κιχώτης και ο Μπολιβάρ

ο Καζανόβα και ο Σέρλοκ

κι άλλοι ατίθασοι κι επαναστάτες

ασυμβίβαστοι κι ονειροπόλοι

και προπαντός της ομορφιάς εραστές

με πολιορκούσαν ασφυκτικά

εκλιπαρώντας να τούς ζωντανέψω

έστω την ύστατη στιγμή

να τούς υποδυθώ ξανά

μα ήδη είχα πάρει τη στροφή

κι ήταν αργά για υποκριτική

έτσι δειλός και άσημος

με ψίχουλα στα χέρια και σπασμένα δόντια

πήγα στο πάρτι χωρίς μεταμφίεση

μόνος εγώ μια θλιβερή παραφωνία

+ - ◘ Αρέθουσα Click to collapse

ο ήλιος έλαμνε στα κρύσταλλα

κάτασπρες οι πέτρες από τη γλώσσα της ροής

κι εμείς στις όχθες παίζοντας

τριγύρω γλαροπούλια κι ερωδιοί

και στις λάσπες βάτραχοι σαματατζήδες

σε κυνηγούσα κι έτρεχες

σαστισμένη ανάμεσα στα χόρτα

γλιστρούσες στη δροσιά και σ’ έσφιγγα

ώρες στην αγκαλιά μου κελαρύζοντας

μέχρι που κάποια στιγμή

θα γίνω πηγή μού φωνάζεις

μ’ έπιασαν τα γέλια ξεκαρδίστηκα

κι εσύ αμέσως άφαντη

από μακριά ακούγονταν νερά και αέρας

αλλά ολόγυρα σωπαίνοντας

μονάχα λυγαριές και πικροδάφνες

ώσπου κατάλαβα πως το ποτάμι είμ’ εγώ

βολίδα τότε σχίζοντας τη θάλασσα

έρχομαι αφρισμένος να σε βρω

+ - ◘ απουσιολόγιο Click to collapse

απουσιολόγος χρόνια

σωστό λαγωνικό στην τάξη της

κανένας δεν της ξέφευγε

μα μόλις έγραφε την απουσία

ένιωθε ταραχή μαζί και ευχαρίστηση

λείπει δεν είν’ εδώ παραληρούσε

και πλημμύριζε η αίθουσα παρουσία

τα ίδια και στο σπίτι της

σήμερα μητέρα απουσίαζαν η Έφη κι ο Άκης

και μαγικά τούς έφερνε μπροστά της

ζούσε με τους απόντες της

στα βαθιά της γεράματα τώρα

ένα πράγμα μονάχα τη νοιάζει

να σημειωθεί στο απουσιολόγιο

κανονικά όταν λείψει

μην τυχόν κι ο απουσιολόγος

κάνει τα στραβά μάτια

και προπάντων μην τυχόν

και δεν αντιληφθεί

την απουσία της

+ - ◘ χρονικό Click to collapse

κυνηγητό με τον κίνδυνο παίζει

φλερτάρει αναίτια με τον χαμό

άγρια βλέμματα και δυο τρεις στον αέρα

απόπειρες δεν την πτόησαν

έβοσκε τον θυμό μου ζουζουνίζοντας

μπροστά στη μύτη μου αναιδώς

επιχειρούσε ν’ αράξει στ’ αυτιά μου

κάποια στιγμή ησύχασε

λοξά το μάτι μου την πήρε

μπεκάτσα που ξέφυγε απ’ τα σκάγια

να ξαποσταίνει πάνω σ’ ένα βιβλίο

–ποιος ξέρει τι σχέδια καταστρώνοντας–

ώσπου ακούστηκε ο κρότος

και μαύρο παχύρρευστο ζουμί

απλώθηκε στην άκρη του οπισθόφυλλου

τίναξα το βιβλίο και το γύρισα

Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες

Χρονικόν ενός προαναγγελθέντος θανάτου

Κριτική

+ - ▸ Χριστίνα Αργυροπούλου: «Νέα Παιδεία», τεύχ. 176, Οκτώβριος - Δεκέμβριος 2020 Click to collapse

Παρέλαβα τη νέα ποιητική συλλογή του Στάθη Κουτσούνη και με πολλή χαρά έκαμα την πρώτη και τη δεύτερη σε βάθος ανάγνωση, που με οδήγησε σε έκπληξη, από τον τίτλο έως και σε πολλά άλλα στοιχεία, που εντόπισα στο πώς και το τι. Αρχικά παρατήρησα το εμπνευσμένο εξώφυλλο που συνομιλεί με τον τίτλο, καθώς ένας απογυμνωμένος άνθρωπος εισέρχεται από μια σκοτεινή πύλη από το φως στο σκοτάδι. Το τραγικό της ανθρώπινης υπόστασης, της θνητότητας, υποδηλώνεται με το κόκκινο που περιβάλλει τη θύρα. Αυτή η θύρα παραλληλόγραμμο μπορεί να διαβαστεί ως θύρα Άδου ή ως τάφος, απ’ όπου ο καθένας μας θα οδηγηθεί, όπως τόσοι άλλοι, στου κανενός τη χώρα, εκεί που κατά τη θρησκεία μας δεν υπάρχει πόνος, λύπη και στεναγμός. Ο τίτλος σε μικρογράμματη γραφή ίσως παραπέμπει σε κάτι σύνηθες και αναπόφευκτο, όπου ο χώρος σηματοδοτείται από σκοτάδι και ανήκει σε όλους ή και σε κανέναν από τους θνητούς, όπως είναι ο Άδης ως χώρα του «κανενός», όπου βασιλεύει, σύμφωνα με τη μυθολογία μας, το σκοτάδι για το οποίο διαμαρτύρεται ακόμα και ο Αχιλλέας στη «Νέκυια» (Οδύσσεια, ραψ. λ, στ. 487-500), λέγοντας ότι καλύτερα να ξενοδούλευε σε αφέντη στον πάνω κόσμο παρά που είναι βασιλιάς στον Άδη. Ακόμα, το «κανενός» μπορεί να συνδεθεί και με το «ούτις/κανείς» του Οδυσσέα προς τον Πολύφημο.

Με αυτά τα εισαγωγικά θα προσπαθήσω να μπω στο νοητό εργαστήρι του ποιητή, για να διερευνήσω το τι και το πώς αυτής της ποίησης. […]

Είναι φανερό ότι αυτή η συλλογή κινείται σε δύο σημαντικά θέματα: ζωή και θάνατος. Από τον τίτλο του πρώτου ποιήματος, «Στο σχοινί», μέσα από εικόνες και προειδοποιήσεις για το κακό, προετοιμαζόμαστε για έναν θάνατο από βία εξωτερική, με σχοινί. Η ατμόσφαιρα είναι σκοτεινή, οι ήχοι των όρνιων ανατριχιαστικοί, το σώμα αιωρείται άψυχο για τρεις ημέρες: «στου κανενός τη χώρα/ ήδη τρεις μέρες ανεμίζει στο σχοινί» (σελ. 9). Το θολό ποτάμι και το κρώξιμο των όρνιων για το εύρημά τους δονεί με το υπονοούμενο το συναίσθημα και παραπέμπει σε κρεμάλες αγωνιστών κατά την Κατοχή ενάντια στους κατακτητές. Έτσι, η ποίηση με εικόνες, αντιθέσεις και συνειρμούς αναδεικνύει με το έλασσον το μέγιστον. Ειρωνεία κατάστασης υποδηλώνει το ποίημα «Πρωταθλητισμός» (σελ. 11), όπου με την επανάληψη του ρήματος «τρέχουμε» ως δρομείς μπαίνει το ερώτημα: για να φτάσουμε πού; Προφανώς στο τίποτα, στο τέλος του ζωικού μας κύκλου, οπότε ο στίχος «νενικήκαμεν», σε λόγια μορφή της γλώσσας μας, υπονοεί το αντίθετο και ηχεί ειρωνικά, ενώ το «ανίδεοι» θυμίζει τους νήπιους συντρόφους του Οδυσσέα. Ο υπαρξιακός στοχασμός του ποιητή για τον κύκλο της ζωής προβληματίζει τον αναγνώστη. Τα ποιήματα «Εύα» και «Το μήλο» παραπέμπουν στους Πρωτόπλαστους, στο μήλο της γνώσης, στη συνενοχή. Εδώ, όμως, το μήλο μεταφέρει το σκουλήκι για τη συνεχή αναζήτηση της γνώσης, οπότε ο ποιητής Στάθης Κουτσούνης ανατρέπει με ευρηματικό τρόπο το αρχέτυπο της εξόδου από τον Παράδεισο και της τιμωρίας, καθώς το σκουλήκι της γνώσης «δουλεύει ακάματα», στοιχείο που ενισχύει την αξία της γνώσης, της πνευματικής δράσης του ανθρώπου. Αυτό επιτείνεται με το ουσιαστικοποιημένο επίθετο «αμάραντη» γνώση, χωρίς χρονικά όρια, σε αντίστιξη με τη θνητότητα του ανθρώπου που την καταθέτει· μπορεί, βέβαια, να αναζητείται και η αιώνια νεότητα. Οι στροφές παίζουν με τους δύο στίχους + πέντε + εφτά + τρεις, σύνολο δέκα εφτά. Έχουν μια αριθμητική αρμονία. Το επόμενο ποίημα, «Το μήλο», δομείται σε δύο φωνές, του εγώ και του εσύ, όπου ο πειρασμός και η έλξη μέσω του έρωτα και της ένωσης οδηγούν στη δημιουργία σε κάθε επίπεδο (σελ. 13).

Με υπερρεαλιστική σύλληψη αποδίδεται ο φόβος, στο ποίημα «Δέος», που, με εκκίνηση από τα πράγματα και τις καθημερινές καταστάσεις, γίνεται εσωτερικός, νοητικός χωρίς όρια, γιγαντώνεται απειλητικά. Άρα, ο θαυμασμός μπροστά στη δύναμη του αόρατου γίνεται φόβος υπαρξιακός, αδιέξοδο, που ο τελευταίος στίχος δίνει τη λύση: «άρχισα/ να ψάχνω το πριόνι» (σελ. 14). Με το επόμενο ποίημα και με τίτλο τη λόγια λέξη «Ορρωδία» (ιωνικό «ορρωδίη»), δηλαδή φόβος, τρόμος, από το «ορρωδέω-ώ = τρέμω, φοβούμαι», ο ποιητής μάς μεταφέρει σε ατμόσφαιρα θανάτου, με εικόνες οπτικές και ηχητικές. Όλα ηχούν ως σφυροκοπήματα, που αφαιρούν ένα ένα τα χρόνια του νεκρού (βλ. αγγελτήρια θανάτου), στοιχείο που κάνει «μια γριά» να κοιτάζει κλεφτά και να τρέμει έστω και για να ρωτήσει ποιος πέθανε, αφού αυτή είναι η συνήθως ύποπτη ή υποψήφια. Πολύ καλό το λεκτικό εύρημα «ποιος άραγε παντρεύτηκε», που με την κατ’ ευφημισμό χρήση της λέξης αντανακλά μια πολύ τραγική κατάσταση. […]

Ακολουθεί η αναζήτηση της ζωής και του έρωτα στο ποίημα «Βαμβάκι στο κλουβί», με τρόπο ανοίκειο σε επιφανειακό/συνταγματικό επίπεδο, αλλά εξηγήσιμο σε επίπεδα παραδειγματικό και βάθους μέσα από συνειρμικές σχέσεις. Ο αναγνώστης συμμετέχει στον εγκλωβισμό του ποιητικού υποκειμένου, στα κάθε είδους άγχη της ζωής, το οποίο, όμως, τολμά να ξεφύγει. Δηλαδή, ο ποιητής, δίνει διέξοδο και αισιοδοξία στο τριτοπρόσωπο ποιητικό υποκείμενο, καθώς οραματίζεται μια παραμυθένια έξοδο και συνάντηση με αξιόλογους ανθρώπους της χαμένης του γενιάς. Με το έργο αυτών επικοινωνεί, που το στίγμα τους δε χάνεται, και ξανοίγεται η σκέψη του, όπως ο άνεμος, ελεύθερη. Με το ποίημα «Το πάρτι» αποκαλύπτει τα πολλά αγαπημένα του πορτρέτα από τα διαβάσματά του, θαυμάζει τους επαναστάτες και όλοι τού ζητούν να τούς ζωντανέψει στο πάρτι. Για να μην προδώσει κανέναν πηγαίνει χωρίς μάσκα σε μασκέ πάρτι ή φοβάται ότι δεν θα μπορέσει να τους αποδώσει σωστά, καθώς, όπως γράφει: «κι ήταν αργά για υποκριτική», οπότε θα αποτελέσει «μια θλιβερή παραφωνία» (σελ. 17). Σέβεται τους ήρωες της ζωής του, δεν τους πλασάρει εύκολα και ας λέει άλλα σε πρώτη ανάγνωση. Στο ποίημα «Βουνό» (σελ. 19) δίνεται η σιωπή του νεκροταφείου, σε χώρο που χαρακτηρίζεται ως «φυτείες του ύπνου». Είναι μια σύζευξη τολμηρή και πετυχημένη, ιδιαίτερα όταν ο νεκρός επιστάτης ως φάντασμα χωρίς πρόσωπο μιλάει και μετά χάνεται, όπως οι νεκροί στη λ της Οδύσσειας ή οι ήρωες του Πιραντέλο (π.χ. διήγημα: «Συνομιλία με τη μητέρα», Χάος, εκδ. Καστανιώτης 1996). Αναπτύσσεται μια σαρκαστική συζήτηση με τον επιστάτη να λέει: «δεν θα μείνεις ποτέ πια άνεργος» και τον ποιητή να εστιάζει σαρκαστικά και σε μορφή επιμυθίου στον μετεωρισμένο στίχο για έμφαση: «τυχερέ/ ποτέ πια άνεργος».

Αξίζει να προστεθεί ότι ανάμεσα στα πολύστιχα ποιήματα παρεμβάλλονται και ποιήματα των δύο και τριών στίχων σε τέσσερις στροφές, με τίτλο: «Νεκρές φύσεις iii, iiiκαι iv». Σε αυτά τα ποιήματα δίνονται καθημερινές δραστηριότητες ως πίνακες ζωγραφικής, σε λεξιλόγιο καθημερινό, που δημιουργούν συναισθηματικές αντιδράσεις ποικίλες. Δηλαδή, στις «Νεκρές φύσεις i», υπονοείται η απώλεια και το κενό που αυτή αφήνει, στοιχείο που τονίζεται με την απουσία στίξης και με το πρώτο γράμμα γραφολογικά τονισμένο, μεγαλύτερο, που υπαινίσσεται τελεία, π.χ.

«ροτόντα με δύο καρέκλες

σ’ όποια και να καθίσω

η άλλη μένει άδεια» (σελ. 10)

Και στις «Νεκρές φύσεις ii» (σελ. 18), οι νεκρές φύσεις μιλούν, έχουν συναισθηματικό φορτίο, δεν είναι «νεκρές», κινητοποιούν συναισθήματα, είναι μέρος της ζωής, της μνήμης και των βιωμάτων μας. Έτσι, οι εικόνες στη δεύτερη νεκρή φύση μιλούν πάλι για κυνηγό, όπου η ζώνη του και τα ορτύκια βρίσκονται στο τραπέζι, άρα ο χρόνος είναι παροντικός ή μοιάζει ως τέτοιος και ως τεκμήριο απόντος ανθρώπου, ως ζωντανή μνήμη. Το «φυλάκιο» αντί οστεοφυλάκιο και ο «κόσμος των οστών» (αντίφαση) θυμίζουν κάπως το «Καύκαλο» του Καρυωτάκη, καθώς εκεί το κρανίο του νεκρού θυμάται, βλέπει και απαιτεί σεβασμό. Έτσι και εδώ τα οστά «στραφταλίζουν στον ήλιο», λάμπουν και σωματοποιούνται, συγκροτούν έναν δικό τους κόσμο. Μαύρο χιούμορ εκπέμπεται από την 3η στροφή, όπου είναι παρόν το κλίμα της απουσίας και του θανάτου:

«Χώμα στο χώμα ο νεκρός

ωραίος αποτρόπαια

μες στο μικρό εξοχικό του» (σελ. 18)

Με εκτενή ποιητική αφήγηση δίνεται η προδοσία του Ιούδα στο επόμενο ποίημα, με τίτλο που υποδηλώνει το τι του ποιήματος: «Σκεύος εκλογής» (σελ. 20-21). Ο Ιούδας εξομολογείται ότι ήταν θύμα, αντιστρέφοντας όσα γράφουν τα Ευαγγέλια, διότι ο Χριστός τον παρότρυνε στην προδοσία, οπότε αυτός είναι το θύμα, π.χ. «προδομένος εγώ και όχι εσύ Κύριε», δηλαδή ήταν ένα σκεύος εκλογής για να γίνει η προδοσία και η Σταύρωση. Συνομιλία ζωντανού και πεθαμένου έχουμε στο ποίημα «Σύγχυση» (σε δύο παραλλαγές), όπου τονίζεται πόσο περιττή είναι η ευχή «Χρόνια πολλά», που ηχεί ειρωνικά, αφού, όπως σχολιάζει, ο πεθαμένος βρίσκεται ήδη στην αιωνιότητα ή στη χώρα του κανενός και τέτοιες ευχές δεν έχουν νόημα. Το ποίημα «Στεφάνι» έχει δραματικότητα, καθώς η γυναίκα εν ζωή φροντίζει τα στέφανα του γάμου της και θυμίζει στον γιο να της τα βάλει κοντά όταν πεθάνει, ίσως εκεί να συναντήσει τον πατέρα του και να τον παντρευτεί ξανά. Αυτό καταδεικνύει την αγάπη του ζευγαριού και πέρα από τον θάνατο, αλλά ενέχει και τραγικότητα, καθώς η γυναίκα οραματίζεται την άλλη ζωή με τα μέτρα της γήινης, οπότε είναι μια τραγική περσόνα. […] Στο ποίημα «Νήμα» εικονοποιείται μια αυθόρμητη δράση στην πρώτη στροφή, που κάποιος συνειρμός την ανατρέπει, και στη δεύτερη στροφή σώζεται το σκουλήκι. Ίσως ο συνειρμός οδηγεί στη σκέψη ότι το σκουλήκι θα μας φάει στη γη, οπότε απαιτείται σεβασμός, όλα έχουν τον ρόλο τους στον κύκλο της ζωής.

Συγκλονιστικό ως σύλληψη είναι και το ποίημα «Άχθος», αφιερωμένο στη μάνα του ποιητή. Αναδεικνύεται η σχέση μάνας και παιδιού με τρόπο που παραπέμπει σε υπερρεαλιστικό παράλογο, αλλά ο τίτλος οδηγεί σε άλλο βάρος, εκείνο από το οποίο η μάνα καλεί το παιδί-έμβρυο να τη λευτερώσει (εικόνες, σκηνικό, φωνή από τον άλλο κόσμο, ανοίκειο στοιχείο οδηγούν στην έκπληξη). […]

άχθος

μνήμη της μάνας μου

κάθε πρωί τελευταία

προτού ξημερώσει

έρχεται και με σκουντάει

η μάνα μου με την κοιλιά στο στόμα

σήκω μού φωνάζει

γρήγορα να με ξεγεννήσεις

μέρες σε κουβαλώ κι έχω βαρύνει

απλώνεσαι ψηλά στον οισοφάγο

μου φράζεις τον λαιμό

η ανάσα μου δύσκολη κι εσύ

δεν λες να βγεις

βιάσου δεν έχω καιρό

γρήγορα να με ξεγεννήσεις

να λευτερωθώ

Το παιδί εμπλέκεται σε ρόλο ανοίκειο, αλλά αναδεικνύει και μια ξεχωριστή σχέση. Μήπως, ακόμα, η μάνα ζητάει από τον γιο να μην πονάει πολύ και την πνίγει με το βάρος του πόνου του, τώρα που έφυγε; Αυτή η πολλαπλή ανάγνωση της ποίησης είναι το μέγα άθλημα της γλώσσας.

Στο ποίημα «diminuendo» (μουσικός όρος, ελάττωση τόνου), ο ποιητής μιλάει χαμηλόφωνα για τη σωματοποιημένη Ελλάδα, που ως ηλικιωμένη γυναίκα λέει στο φίδι, σε κάθε εχθρό ή προδότη: «δεν σε φοβάμαι/ κι ας σφυρίζεις κάθε πρωί/ φίδι μέσ’ από τ’ αυτί μου» (σελ. 27), όπου ανιχνεύεται και ίαμβος εννεασύλλαβος. Στο κλίμα έρως-θάνατος κινείται το ποίημα «Καρφί», με εξαίρετη εικονοποιΐα και ομοιοκαταληξία στις λέξεις «ενεός - σκελετός», που υποδηλώνουν ζωή το ένα, θάνατο το άλλο (αντίστιξη). Στο ποίημα «Χωρισμός» δίνεται η διάλυση του έρωτα ή κάθε στενής ανθρώπινης σχέσης, που έχει νικητή και ηττημένο (σελ. 29).

Όπως στην ποιητική αφήγηση της σελίδας είκοσι (20) έτσι και στη σελίδα τριάντα (30), στο ποίημα «Απολογία», γίνεται αυτό που λέει ο τίτλος σε πρώτο πρόσωπο… Έχει τέσσερις ποιητικές υποενότητες ή στροφές άνισες, ένα στίχο (1) ως προσφώνηση + έξι (6) + είκοσι δύο (22) + εννέα (9) + πέντε (5) και έναν (1) μετεωρισμένο στίχο. […] Εδώ ακούγεται η εσωτερική φωνή, η φωνήεσσα σκέψη της Κλυταιμνήστρας προς τον Αγαμέμνονα, που επέστρεψε από την Τροία και κοιμάται βαριά, ανύποπτος για όσα θα ακολουθήσουν. Ηχεί ειρωνικά η προσφώνηση «αγαπημένε μου», καθώς του ετοιμάζει το γνωστό λουτρό, αναφερόμενη στα όσα της είχε κάμει, π.χ. «οι ανοιχτοί λογαριασμοί μας», που περνούσαν μπροστά της ως πλάνα κινηματογραφικά. Γίνεται, δηλαδή, απολογισμός ζωής για τη θυσία της Ιφιγένειας στην Αυλίδα, που την εξαπάτησε και έγινε ο γάμος-θάνατος, για την ύβρη και την προσβολή της, που έφερε μαζί του την Κασσάνδρα, για την άφιξή του χωρίς ούτε ένα χάδι να της δώσει ή να της δείξει ερωτική επιθυμία. Όλη αυτή η συσσώρευση και η αδιαφορία με την επιστροφή του έγινε ατίθασο μίσος στην Κλυταιμνήστρα. Ένιωσε ως ένα τίποτα, σαν γριά, και βρήκε διέξοδο στην απόφαση για τη δολοφονία του, που υποδηλώνεται με το τσεκούρι, που πολύ εύστοχα ο ποιητής μετεωρίζει τον στίχο: «το τσεκούρι». Αυτή η ποιητική αφήγηση εμπεριέχει τα απολύτως απαραίτητα (τις ύβρεις του συζύγου της και το δικό της ξέσπασμα). Η Κλυταιμνήστρα δικαιώνεται ως συζυγοκτόνος… Οι στροφές είναι πολύ προσεγμένες, καθώς δίνεται η προσφώνηση, η προετοιμασία του λουτρού, η αφήγηση για τις ύβρεις του Αγαμέμνονα, η ερωτική προσμονή που αν συντελεστεί όλα θα ξεχαστούν, έστω και την έσχατη ώρα, αν την τιμούσε ως σύζυγό του. Ακολουθεί η αντίθεση σκέψεων και κατάστασης, που δηλώνεται λεκτικά: «μάταια όμως» και ο μετεωρισμένος στίχος «το τσεκούρι» ως αποφώνηση και ολοκλήρωση αυτού του ποιητικού και επικοινωνιακού λόγου, με οικονομία δοσμένου, με δραματικότητα και εξαίρετη αναπαραστατική δύναμη.

Με εικόνες, αλληγορίες και σκηνοθεσία εξαίρετη δίνεται ο ψυχισμός της πόρνης στο επόμενο ποίημα, «η αγανακτισμένη» (σελ. 32). Κυριαρχεί η κατανόηση στην πρώτη στροφή από τον ποιητικό αφηγητή, όταν φεύγει το πλήθος και μένει μόνη η κουρασμένη πόρνη. Στη δεύτερη στροφή το φυσικό σκηνικό έρχεται σε αντίστιξη με την εσωτερική της κατάσταση. Και στην τρίτη τα συναισθήματά της μορφοποιούνται σε μπάλα σκαντζόχοιρου, που φτύνει την αγανάκτησή της όμοια με τα αγκάθια του σκαντζόχοιρου. Είναι φανερή η ασυμβατότητα αυτού που θέλει και αυτού που κάνει, μάλλον από ανάγκη. Ακολουθεί το ποίημα «Αρέθουσα» (σελ. 33), όπου ο ποιητής μεταπλάθει στοιχεία της μυθολογίας και της Οδύσσειας σε σύγχρονη ποίηση. Σύμφωνα με τη μυθολογία, την Αρέθουσα ερωτεύτηκε ο Αλφειός, πρόκειται για ανεκπλήρωτο έρωτα. Την Αρέθουσα μεταμόρφωσε σε πηγή η Άρτεμη, όταν έφτασε στο νησάκι Ορτυγία (κοντά στις Συρακούσες/Σικελία). Εκεί όμως τη βρήκε ο Αλφειός, που μεταμορφώθηκε σε ποτάμι, διασχίζοντας τη θάλασσα. Δίνεται η δύναμη του έρωτα και η μεταμορφωτική του ισχύς. Μπορεί να εκληφθεί και ως νόστος κάθε Οδυσσέα για τον παιδότοπό του. Με το ποίημα «Απουσιολόγιο» ο ποιητής εκκινώντας από το βίωμα επινοεί πολύ πετυχημένα την ανάγκη της απουσιολόγου για μνήμη όταν πια γέρασε. Δηλαδή, η μανία της να καταγράφει ως μαθήτρια τους απόντες γίνεται τώρα εσωτερική ανάγκη, φοβούμενη «μην τυχόν κι ο απουσιολόγος/ κάνει τα στραβά μάτια/ ... μην τυχόν/ και δεν αντιληφθεί/ την απουσία της» (σελ. 35), όταν θα έρθει η ώρα της αιώνιας απουσίας της.

Τόσο εδώ όσο και σε όλη τη συλλογή έχουμε μια ποίηση με εξαιρετικές συλλήψεις οργάνωσης του ποιητικού κόσμου και του ποιητικού λόγου. Θεατρικά οργανώνεται και η συνομιλία του ανθρώπου με το κοτόπουλο που μιλάει, ενώ ο άνθρωπος ετοιμάζεται να το φάει, στο ποίημα «Θέατρο» (σελ. 36). Μαύρο χιούμορ, ανατροπές και συνειρμοί οδηγούν στο εκτόπισμα της τελευταίας στροφής και του μετεωρισμένου στίχου: «και να κερδίσεις πάλι// το έπαθλο του τίποτα», το οποίο συνδέεται και με τον τίτλο της συλλογής.

Στο ποίημα «Κανιβαλισμός» κυριαρχεί το μαύρο χιούμορ ή και ένα είδος μαγικού ρεαλισμού, όπου τα εδέσματα μιλούν –μοσχαράκι, χοιρινό, αρνί, κοτόπουλο–, προσπαθώντας να αποφύγουν τον κανιβαλισμό του ανθρώπου να τα φάει, και μάλιστα σε δείπνο αγάπης (σελ. 37, ειρωνεία, εικόνες, ανατροπές, μαύρο χιούμορ). Ευρηματικό είναι και το ποίημα «Η παλάμη», όπου ο ποιητής παρακολουθεί τη δράση του κουνουπιού πάνω στο ανθρώπινο σώμα, το οποίο όλη τη νύχτα τον τσιμπάει και μετά κοιμάται ναρκωμένο στην παλάμη του, με την οποία το εξουδετερώνει, οπότε γίνεται το κουνούπι «ένας κοινός πρωταθλητής του μηδενός» (σελ. 38). Και εδώ υπάρχουν αλληγορικά και μεταφορικά μηνύματα. Ανάλογες εικόνες και παράλογη δράση δίνεται με τη δραστηριότητα της μύγας στο ποίημα «Χρονικό», που κατέληξε νεκρή σε οπισθόφυλλο βιβλίου, με εμετική θα έλεγα εικόνα. Το εξώφυλλο ανήκε σε βιβλίο του Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, ως Χρονικόν ενός προαναγγελθέντος θανάτου, με τον μαγικό ρεαλισμό σε μια ιδιότυπη ποιητική σύλληψη από τον Στάθη Κουτσούνη. Στο ίδιο κλίμα της φωνής των αψύχων και της κατάργησης των ορίων ανάμεσα σε έμψυχα και άψυχα ή με την παρουσία δύο φωνών, την πραγματική και την εσωτερική, που τη δανείζονται τα εγκαταλελειμμένα βιωματικά αντικείμενα, χτίζεται το ποίημα «Χίμαιρα». Μέσα από τα ρούχα και τα παπούτσια του παρελθόντος ο ποιητής βλέπει το μέλλον του με τις όποιες διαψεύσεις ή το βλέπει ξεθωριασμένο, όπως το λουστρίνι με τα λιωμένα κορδόνια. Το ποίημα σωματοποιεί τα πράγματα της αποθήκης, δικά του, που ο ποιητής τα φαντάζεται σαν να του βγάζουν τη γλώσσα, να τον περιγελούν, θυμίζοντάς του άλλες ηλικίες και απατηλά όνειρα, που ηχούν ως χίμαιρα. Είναι, όμως, αγαπημένα, διότι συχνά οι άνθρωποι ταυτίζουν οικογενειακά κειμήλια με αγαπημένους ανθρώπους και συναισθήματα (βλ. Οδύσσεια, Πηνελόπη και τόξο του Οδυσσέα) ή με τον παιδότοπο που έφυγε.

Ακολουθεί το «Παίζω άρα υπάρχω», με αλλαγή του ρήματος από φράση του υπαρξιστή Ζ. Π. Σαρτρ «Γράφω άρα υπάρχω». Ο ποιητής στήνει σκηνικά, καλοπιάνει την τύχη του σαν να παίζει χαρτιά σε πράσινη τσόχα. Ο πόθος του παραμένει δυνατός και στη ζωή αναζητάει τον ανήφορο, σπρώχνει την πέτρα σαν τον Σίσυφο και καλοτυχίζει τον εαυτό του, που η πέτρα θα πέσει και θα αρχίσει πάλι τον αγώνα του ανήφορου με νέους στόχους, διότι κορυφή δεν υπάρχει, όπως λέει ο Καζαντζάκης στην Ασκητική, μόλις φτάνει κάποιος στη μία, άλλη φανερώνεται, διαρκής αγώνας η ζωή. Το ποίημα αυτό με τον τίτλο του είναι αυτοαναφορικό, αλλά ο αναγνώστης μπορεί να βρει και τον εαυτό του συνένοχο, αφού πολλοί παίζουμε με στόχους διαρκώς, καθώς το «παίζω» σημαίνει αγωνίζομαι, παιδεύομαι και «υπάρχω». Τέλος ακολουθεί το ποίημα «coda» (= ουρά, πλεξίδα), που μάλλον απευθύνεται στην ποίηση, με την οποία παίζει και θα παίζει ο ποιητής όσο αυτή θα αναγκάζεται «σε παράταση» (σελ. 43).

Αξίζει να προστεθεί ότι έχουμε ανάμεσα στα άλλα ποιήματα και τα ομότιτλα ποιήματα «Νεκρές φύσεις», εδώ με τις αριθμήσεις «Νεκρές φύσεις iii, iv» (σελ. 26, 34). Αυτά δομούνται με εικόνες από το νεκρό σπουργίτι πάνω στο ράμφος του, από τον λαγό, που κοκαλώνει στον προβολέα του κυνηγού, από το νεκρό άλογο και το σμήνος των όρνιων πάνω του. Είναι ρεαλιστικές εικόνες, που φέρνουν αποστροφή και θυμίζουν τους καταραμένους ποιητές και τις συλλήψεις τους, όπως η εικόνα ατυχήματος στην εθνική ως μάζα σιδερικών και αίματος. Το «αστράφτει πένθιμα» δημιουργεί ανοικειότητα και εκπλήσσει, οδηγώντας σε συγκλονισμό της συνείδησης και ανατροπή των κακών του κόσμου μας, όπως διακήρυσσαν και οι υπερρεαλιστές (μαύρο χιούμορ, αντικειμενικό τυχαίο). Ακολουθεί το ποίημα με τον ίδιο τίτλο ως τέταρτο, που αναφέρεται στη φρικτή εικόνα του καιρού μας με το νεκρό προσφυγόπουλο στην ακτή της θάλασσας. Οι στίχοι μιλούν για κάθε AlanKurdi, για κάθε αθώο παιδί, που αναζητώντας καλύτερη ζωή βρίσκει τον θάνατο (ανθρωπισμός). Εικόνα καταστροφής δίνουν και οι στίχοι με το δάσος μετά την πυρκαγιά, που μοιάζει με «άδειο βλέμμα» (περιβαλλοντική ευαισθησία). Οι τρεις τελευταίοι στίχοι καρφώνουν συνειδήσεις για παλιά και σύγχρονα κακά:

«Οσονούπω νυχτώνει

και τα χρόνια αστράφτουν καρφιά

στο φέρετρο της μνήμης» (σελ. 34)

[…]

Συνεπώς, μέσα από αυτή την ποιητική περιήγηση ταξιδέψαμε σε μυθολογία, ονόματα-σύμβολα, μύθους και αλήθειες, για να ανακαλύψουμε, με την πολύσημη γλώσσα της ποίησης, τη σύγχρονη και όχι μόνον αλήθεια της ζωής μας. Ο ποιητής μάς καλεί σε εγρήγορση για θέματα του καιρού μας. Αυτά οδήγησαν έναν ταλαντούχο ποιητή, τον Στάθη Κουτσούνη, σε αυτή την έξοχη ποιητική συλλογή, που αξιοποιεί όλη τη δύναμη του λυρικού, δραματικού και ρεαλιστικού λόγου, ανάλογα με το θέμα του. Μέσα και από αυτή τη συλλογή αναδεικνύεται εξαιρετικός δημιουργός της ποιητικής γραφής. Με εικόνες, μεταφορές, συναισθήματα και γλώσσα απλή, καθημερινή, με την αξιοποίηση της ειρωνείας, του μαύρου χιούμορ και του φαντασιακού στοιχείου ακτινογραφεί και αναδεικνύει στοιχεία σκληρά της σύγχρονης πραγματικότητας, όχι για να τρομάξει, αλλά για να ευαισθητοποιήσει και να προβληματίσει. Οι αντιστίξεις οδηγούν όχι στο σκοτάδι, αλλά στην αναζήτηση καλύτερης προοπτικής.

Χριστίνα Αργυροπούλου

[περιοδικό Νέα Παιδεία, τεύχος 176,

Οκτώβριος - Νοέμβριος - Δεκέμβριος 2020, σελ. 144-152]

+ - ▸ Χρύσα Σπυροπούλου: «Τα ποιητικά», τεύχ.39, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2020 Click to collapse

Χωρίς στίξη και με ανοικτό το τέλος είναι το κάθε ποίημα της πρόσφατης συλλογής του Στάθη Κουτσούνη. Από τον τίτλο αλλά και από το σκηνικό των ποιημάτων καταλαβαίνει κανείς ότι ο «αφηγητής» συνομιλεί με τη «χώρα του κανενός», με εκείνους που έχουν φύγει από τη ζωή. Η ειρωνεία, σε μερικά από αυτά, αντιστρέφει ή συγκρατεί τη θλίψη που δημιουργεί η απώλεια. Σε μερικές περιπτώσεις γίνεται διάλογος ανάμεσα στο ποιητικό υποκείμενο και τον έτερο, τεχνική που προσφέρει αμεσότητα. Ξεχωρίζω: «μπροστά μου ένα σκουλήκι και αυθόρμητα/ σηκώνω το πέλμα μου να το λιώσω/ μα ξάφνου κάποιος συνειρμός/ μετέωρο κρατά/ στον αέρα το πόδι μου// με ταραχή και θαυμασμό/ κοιτάζω τώρα το σκουλήκι/ τα μάτια μου βουρκώνουν/ κι ευθύς παραμερίζω να περάσει» (νήμα).

Χρύσα Σπυροπούλου

[περιοδικό Τα Ποιητικά, τεύχος 39, Οκτώβριος-Δεκέμβριος 2020, σελ. 30]

+ - ▸ Χρύσα Αλεξοπούλου: «Culture Book», 6 Οκτωβρίου 2020 Click to collapse

Ανίδεοι νενικήκαμεν

Το έβδομο ποιητικό βιβλίο του Στάθη Κουτσούνη, Στου κανενός τη χώρα, από τις εκδόσεις Μεταίχμιο (Σεπτέμβριος 2020), αποτελεί έναν επιπλέον σταθμό στη σταθερή πορεία της ποιητικής του έκφρασης. Πρόκειται για μια σύνθεση με βασικούς άξονες περιεχομένου τη φθορά, την απώλεια, τον θάνατο, όπως μας προϊδεάζει και η επιλογή του πίνακα για το εξώφυλλο («ExitFig. XXI» του Vl. Velickovic), όπου εικονίζεται ένα ανθρώπινο σώμα γυμνό από κάθε γνώρισμα (φύλο, ηλικία κλπ.) να αφήνει τον χώρο του χρώματος και να μπαίνει στην επικράτεια του μαύρου, στο σκοτάδι που ήδη έχει αρχίσει να το εξαφανίζει, να το καταπίνει. Για τον τίτλο θα γίνει αργότερα σχετική αναφορά.

Ο αναγνώστης γρήγορα αντιλαμβάνεται ότι ο ποιητής επιλέγει με γνήσιο και αβίαστο τρόπο να προσεγγίσει τα δύσκολα και απευκταία, αλλά υπαρκτά και παρόντα. Αποτυπώνει με τα εργαλεία της τέχνης του τον θάνατο που συντελείται σε πολλές μορφές ύπαρξης, εικονοποιεί στιγμιότυπα φθοράς, για παράδειγμα στις «νεκρές φύσεις» (i, ii, iii, iv, σσ. 10, 18, 26, 34), εισάγει χωρίς μελοδραματισμούς σε ατμόσφαιρα όπου πλανάται η βεβαιότητα της απώλειας, η πραγματικότητα του θανάτου.

Ο Στάθης Κουτσούνης κατορθώνει να συνδυάσει αρμονικά τις δελεαστικές –ίσως και ακραίες– προτροπές της ζωής που τα επιθυμεί όλα χωρίς όρια, «βάλε φωτιά να καούν τα όρια» (σ. 13), με τη βεβαιότητα του τέλους που απαιτεί τη συνενοχή της ζωής σε ένα παιχνίδι με τους δικούς του κανόνες. Αυτή η αρμονία, μάλιστα, επιτυγχάνεται τόσο στο σύνολο της συλλογής όσο και στη σύνθεση ενός μόνο ποιήματος (π.χ. «το μήλο», σ. 13). Η ταλάντωση διακρίνεται από κανονικότητα και δεν διαταράσσεται η αλήθεια ότι ζωή και θάνατος είναι δυο όψεις του ίδιου νομίσματος, δυο αλληλένδετες εκφάνσεις της φύσης.

Συζητά ο ποιητής με τη φθορά, την απώλεια, την απουσία, τις διαψεύσεις, τις υποστασιοποιεί, τις βάζει απέναντι, τις παρατηρεί, τις αποδέχεται με ωριμότητα, μας τις κάνει οικείες, γιατί είναι αδιάψευστες πραγματικότητες, υπάρχουν μέσα στο «είναι» μας, αλλά δεν υποχωρεί στη δύναμή τους, τις υπονομεύει με τον τρόπο που η τέχνη ξέρει να το επιχειρεί, «ονειρεύεται τότε μιαν απόδραση/ […]/ στης αστραπής ν’ ανεβαίνει τη σέλα/ και στις φυτείες των απαλών του χρόνων/ να ξαναβρίσκει τη χαμένη του γενιά/ και με τον άνεμο παρέα ν’ αλητεύει» (σ. 16). Τολμά να γίνει ακόμα και μακάβρια κυνικός συνομιλώντας περιπαικτικά με το αποτρόπαιο, «Χώμα στο χώμα ο νεκρός/ ωραίος αποτρόπαια/ μες στο μικρό εξοχικό του» (σ. 18). Άλλοτε πάλι δείχνει πώς ξεγελιέται ο άνθρωπος προβάλλοντας στον άλλο κόσμο συνήθειες της ζωής, για παράδειγμα στο ποίημα «στεφάνι», «να μού τα βάλεις μαζί [τα στέφανα] όταν φύγω/ έννοια σου και θα τον παντρευτώ ξανά/ τον πατέρα σου εκεί πέρα// εκτός εάν/ μέσα στο τόσο πλήθος/ δεν καταφέρουμε ποτέ ν ’ανταμωθούμε» (σ. 23), όχι γιατί δεν ξέρει ότι αυτά εκεί δεν γίνονται, αλλά γιατί θέλει μόνο να προσπαθεί να τα αναιρέσει.

Στο ποίημα «σκεύος εκλογής» (σ. 20) ο προδομένος αυτόχειρας αίρει τις αμαρτίες όλων όσοι τον μιμήθηκαν στο πέρασμα των αιώνων, γιατί εν τέλει ίσως όλοι σταυρώθηκαν ολομόναχοι, όπως αυτός (σ. 21), κάτω από αναπόδραστες συνθήκες, για τις οποίες μικρή ευθύνη είχαν. Το ίδιο συμβαίνει με τη γυναίκα που δεν ονοματίζει ο ποιητής, στο ποίημα «απολογία», γιατί έγινε σύμβολο, χαρακτήρας που αυτονομήθηκε από το τραγικό της δραματικής ποίησης και σήκωσε την ενοχή της εκδίκησης πολλών ομοφύλων της. Λειτουργούν και οι δύο ως αρχετυπικοί ήρωες, επομένως δεν τους αιχμαλωτίζει ο ποιητής μέσα στα ονόματά τους, ούτε Ιούδας ούτε Κλυταιμνήστρα. Αυτά τα ποιήματα είναι και τα πιο εκτενή αφηγηματικά ποιήματα της συλλογής.

Εντυπωσιάζει, κατά τη γνώμη μου, η εστίαση που γίνεται στα ποιήματα «θέατρο» (σ. 36) και «κανιβαλισμός» (σ. 37), στα της φύσης έμβια, και μη, όντα, χλωρίδα και πανίδα, τα οποία συναντώνται και συμφύρονται στη διαδικασία της απώλειας, από διαφορετική θέση το καθένα και με διαφορετικό ρόλο, σε φρικτή αλληλοεπιχώρηση.

Δυο ποιήματα επιλέγει για το τέλος ο ποιητής, με το ένα, «παίζω άρα υπάρχω» (σ. 42), ομολογεί αυτό που αποκαλύπτουν όλες οι συνθέσεις της συλλογής, ότι τόλμησε να «παίξει» δημιουργικά με τα δύσκολα της ύπαρξης επιβεβαιώνοντας την ύπαρξη μέσω της γνώσης του τέλους της. Με το άλλο, «coda» (σ. 43) –μουσικός κυρίως όρος που δηλώνει το κομμάτι, απλό ή περίπλοκο, που οδηγεί μια σύνθεση στο τέλος της– ο Στάθης Κουτσούνης φανερώνει την πρόθεσή του, η οποία άλλωστε διέτρεξε ολόκληρο το σώμα της συλλογής, να «ιντριγκάρει» τον θάνατο «γευόμενος μέχρι το μεδούλι/ την ηδονή απ’ τα μικρά μου τρόπαια/ […]/ και βγάζοντας απ’ το μανίκι μου τον άσο/ θα σ’ αναγκάσω σε παράταση» (σ.43).

Η ποιητική ιδέα της συλλογής αναπτύσσεται με μορφή λιτή και απροσποίητο τρόπο, ωστόσο ιδιαίτερα υποβλητικά με λόγο υπαινικτικό που εντείνει την αμεσότητα μέσα από οικεία στιγμιότυπα (π.χ. «νήμα», σ. 24 ), μέσα από διαλόγους με προσωποποιημένα αντικείμενα (π.χ. «χίμαιρα», σ. 40). Ο ποιητής, επίσης, χτίζει εικόνες και νοήματα καταφεύγοντας στην αλληγορία (π.χ. στο «δέος», σ. 16), άλλωστε και στις δυο –τουλάχιστον– τελευταίες του συλλογές, Έντομα στην εντατική (2008) και Στιγμιότυπα του σώματος (2014), η αλληγορία συνιστά ένα από τα γνωρίσματα της αισθητικής του συνείδησης.

Ολιγόστιχα είναι κυρίως τα ποιήματα αποσκοπώντας στον τονισμό του μηνύματος, την έξαρση της ποιητικής ιδέας. Εικόνες, οπτικές και ακουστικές, από την καθημερινή εμπειρία, «μονολογούσε η γυναίκα/ με το χιόνι στα μαλλιά/ και τα γαλάζια ποτάμια/ στα χέρια και τα πόδια» (σ. 27) ή «ακούγονται οι χτύποι του σφυριού/ σαν τα χρόνια του πεθαμένου/ που ξεκολλήσαν απ’ το σώμα του/ και πέφτουν ένα ένα/ κέρματα στο τσιμέντο» (σ. 15), συμβάλλουν στην άμεση πρόσληψη του νοήματος.

Απουσιάζει η στίξη, ίσως γιατί «στου κανενός τη χώρα» κυριαρχεί η αδιάλειπτη, χωρίς διακοπές, ύπαρξη της ανυπαρξίας, ή γιατί η απουσία στίξης επιτρέπει την αλληλοϋπονόμευση των νοημάτων, όπως συμβαίνει εξαιρετικά στο ποίημα «σύγχυση» (σ. 20).

Ο ποιητής εμμένει στα πεζογράμματα τόσο στους τίτλους των ποιημάτων –με εξαίρεση δύο ονόματα, «Εύα» (σ.12) και «Αρέθουσα» (σ. 33), εμβληματικών γυναικών διαφορετικής γραμματειακής προέλευσης με αναλογίες όμως στις μορφές απώλειας και τον συμβολισμό τους– όσο και κατά την ανάπτυξη των ποιημάτων. Γίνεται ίσως γιατί «στου κανενός τη χώρα» τίποτα δεν ξεχωρίζει από τα άλλα, είναι όλα ίδια και ισομεγέθη;

Ποίηση όμως είναι κυρίως γλώσσα και ο Στάθης Κουτσούνης και με τη φιλολογική του εξάρτυση κατέχει τη γλώσσα και τολμά, προκειμένου να υπηρετήσει με αρτιότητα το ποιητικό γεγονός, να επιλέξει συγκείμενα που προκαλούν, «ανίδεοι νενικήκαμεν» (σ. 11) ή «φιλάρεσκα απολαμβάνει/ σε θέση περίβλεπτη της φυλακής του/ των περαστικών τα βλέμματα» (σ. 16) κ.τ.ό. Τολμά να ανακαλέσει λέξεις από το παρελθόν της γλώσσας, εργαλεία δυναμικά, κι έτσι απέναντι στο «δέος» παραθέτει την «ορρωδία» (σσ. 14, 15), το «άχθος» (σ. 25) , το «ενεός» (σ. 28), και να συνεκφέρει τόσο αρμονικά εντός της «ορρωδίας» το δημώδες «κοτάει» προσαρμοσμένο στην προθετικότητα του ανθρώπου ενός άλλου καιρού, «μια γριά […] δεν κοτάει» (σ. 15).

Άφησα για το τέλος τον σχολιασμό του τίτλου, Στου κανενός τη χώρα. Είναι η χώρα του κανενός, νομίζω, γιατί είναι η χώρα όλων μας αυτή η χώρα στο επέκεινα, νυν και αεί, δεν ανήκει αποκλειστικά σε κανέναν, δεν υπάρχουν εκεί ιδιοκτησίες και ιδιοκτήτες.

Ο Στάθης Κουτσούνης πιστεύω ότι πέτυχε μια δύσκολη ισορροπία: θέλησε να μας συμβιβάσει με την πιο βέβαιη πραγματικότητα που προτιμάμε να αγνοούμε, δεν θέλησε όμως να καταθλιβούμε, αλλά να εκτιμήσουμε συνειδητά το τώρα, την κάθε ημέρα σύμφωνα με τον ευριπίδειο στίχο που έθεσε στην προμετωπίδα του βιβλίου του. «Τόδ’ ἧμαρ ἡμῖν κύριον», απαντά ο Ορέστης στο «θανούμεθα» της Ηλέκτρας που προηγήθηκε. Στην ημέρα που μας ανήκει εστιάζει ο ποιητής, αυτή να γευόμαστε, όπως ο καθένας μπορεί, κι έτσι θα βγάζουμε «απ’ το μανίκι τον άσο» για «παράταση». Μήπως αυτό δεν επιδιώκουν οι καταγραμμένες απόπειρες όλων των μορφών της Τέχνης;

Χρύσα Αλεξοπούλου

[Βιότοπος πολιτισμού CultureBook, 6 Οκτωβρίου 2020]

+ - ▸ Μπάμπης Δερμιτζάκης: Λέξημα, 9 Οκτωβρίου 2020 Click to collapse

Ποιήματα γεμάτα ευαισθησία

Καβαφικά ολιγογράφος ο Κουτσούνης, πάλι έξι χρόνια χωρίζουν την καινούρια ποιητική του συλλογή, που έχει τίτλο Στου κανενός τη χώρα, από την προηγούμενη, τα Στιγμιότυπα του σώματος.

Και σ΄ αυτή την ποιητική συλλογή διακρίναμε τον ίδιο Κουτσούνη που ξέραμε και από τις προηγούμενες. Λιτός, διαυγής, ερωτικός, με κοινωνικές ευαισθησίες.
Τα σύντομα σαν χάι κου ποιήματα που συναντήσαμε και στις προηγούμενες συλλογές ομαδοποιούνται εδώ κάτω από τον τίτλο «Νεκρές φύσεις», τέσσερις συνολικά, διάσπαρτες στη συλλογή. Παραθέτω την πρώτη από την τέταρτη ομαδοποίηση, που δείχνει και την κοινωνική του ευαισθησία.

Μπρούμυτα στην ακτή μελανιασμένο

παιδί χωρίς πατρίδα

που το ξέβρασε η θάλασσα

Υπάρχει κανείς που δεν θυμάται τη φωτογραφία με το ξεβρασμένο παιδί στην ακτή; […]

Όλοι οι ποιητές εμπνέονται κατά καιρούς από την μυθολογία, θρησκευτική και μη. Η «Εύα»,

η γυναίκα γυμνή

βαδίζει ανάμεσα στα δέντρα

κόβει το μήλο για να δοκιμάσει

και με την πρώτη δαγκωνιά

ξεπροβάλλει ένα σκουλήκι

είσαι όμορφη της λέει

αν μ΄ αφήσεις να μπω μέσα σου

θα σου φανερώσω τη γνώση

το μυστικό να μείνεις αμάραντη

[…]

από τότε μεγαλώνει

θεριεύει εντός μου και τρώει

οχιά τα σωθικά μου

[…]

Στο «σκεύος εκλογής» ο Κουτσούνης αφηγείται μια μεσαιωνική εκδοχή για τον προδότη Ιούδα, την οποία χρησιμοποιεί και ο Καζαντζάκης στον «Τελευταίο Πειρασμό». Ο Ιούδας πρόδωσε κατόπιν προδιαγεγραμμένου σχεδίου, για να εκπληρωθεί το ρηθέν, όχι για τα τριάκοντα αργύρια. Και μετά;

δίσταζα ως την ύστατη στιγμή

δεν ήθελα να πονέσει

στον τελευταίον όμως δείπνο με ενθάρρυνε

ο ποιείς ποίησον τάχιον

λες και βιαζότανε να σταυρωθεί

μα να τελειώσει τη δουλειά του αδημονούσε

και μετά μήτε καν ένα βλέμμα συμπόνιας

θύμα ήμουνα χωρίς επιλογή

μια παράπλευρη απώλεια της φιλοδοξίας του

Το «νήμα» είναι ένα άλλο δείγμα της ευαισθησίας του Κουτσούνη.

Μπροστά μου ένα σκουλήκι και αυθόρμητα

σηκώνω το πέλμα μου να το λιώσω

μα ξάφνου κάποιος συνειρμός

μετέωρο κρατά

στον αέρα το πόδι μου

με ταραχή και θαυμασμό

κοιτάζω τώρα το σκουλήκι

τα μάτια μου βουρκώνουν

κι ευθύς παραμερίζω να περάσει

[…]

Την «απολογία» ο Κουτσούνης την εμπνέεται από το μύθο των Ατρειδών. Ανατρεπτικός, δικαιώνει την Κλυταιμνήστρα για την πράξη της.

δέκα χρόνια καρτερούσα τη στιγμή κι εσύ

ξάπλωσες πλάι μου ξερός κι ούτε ένα χάδι καν

[…]

μάταια όμως

η αδιαφορία σου με τρέλαινε

ένιωσα αίφνης γερασμένη σχεδόν ένα τίποτα

ώσπου άρχισα σύγκορμη να μανιάζω πνιγόμουν

και τότε το μάτι μου πήρε λοξά

το τσεκούρι

Δεν μας το λέει ο Όμηρος, αλλά σίγουρα ο Οδυσσέας πλάγιασε με την Πηνελόπη. Διαφορετικά ίσως να είχε την μοίρα του Αγαμέμνονα.

[…]

Είναι όλα τα ποιήματα τόσο εξαιρετικά, δεν ξέρω ποιο να ξεχωρίσω. Το «πάρτι»; Τον «κανιβαλισμό»; Το «χρονικό»; Τη «χίμαιρα»; Την «coda»; (με μικρό το αρχικό γράμμα, ο Κουτσούνης δεν χρησιμοποιεί κεφαλαία, ισότητα στο αλφάβητο, δεν έχουμε κανένα αρχικό να ξεχωρίζει με το μέγεθός του).

Θα παραθέσω στίχους από το προτελευταίο ποίημα «παίζω άρα υπάρχω» («Homo ludens» του Huizinga, το διάβασα πριν χρόνια) όπου υπάρχει μια μεγάλη πυκνότητα στίχων σε κανονικά μέτρα.

του προσώπου μου αίφνης οι μύες

ανοίγουν και φως αναβλύζει

μπροστά μου μια πράσινη θάλασσα (ανάπαιστοι)

καλοπιάνω την τύχη μου (ανάπαιστος)

σκυλί που τα πόδια του αφέντη του γλείφει (αμφίβραχυς)

μα η γκίνια ανένδοτη (ανάπαιστος)

κι οι γυναίκες ψυχρά τραπουλόχαρτα (ανάπαιστος)

ο πόθος όμως άσος στο μανίκι μου (ίαμβος, αλλά όχι δεκαπεντασύλλαβος)

κι ευθύς ποντάρω απ΄ την αρχή (ίαμβος)

Και οι ιαμβικοί δεκαπεντασύλλαβοι:

φτιάχνουν φωλιές στο σώμα σου κι αρχίζει το τραγούδι

τώρα χορτάτος μα νωθρός κρυμμένος σε μια λόχμη

[…] Η ποίηση του Κουτσούνη έχει … διαύγεια και βάθος.

Μπάμπης Δερμιτζάκης

[ηλεκτρονικό περιοδικό Λέξημα, 9 Οκτωβρίου 2020]

+ - ▸ Ανδρέας Φουσκαρίνης: «Περί ου», 7 Νοεμβρίου 2020 Click to collapse

Πήρα πριν από λίγες ημέρες στα χέρια μου την ποιητική συλλογή «Στου κανενός τη χώρα»… Πρόκειται για το τελευταίο του [Στάθη Κουτσούνη] ποιητικό πόνημα με το οποίο φαίνεται και πάλι πως ο ποιητής βρίσκεται από καιρό σε πλήρη ωριμότητα, γι’ αυτό και η ανάγνωση και η μελέτη της ποίησής του μου είναι ιδιαίτερα προσφιλής.

Η εν λόγω ποιητική συλλογή αποτελείται από 32 ολιγόστιχα, κατά κύριο λόγο, ποιήματα, χωρίς αυτό βέβαια να δηλώνει, με απόλυτα κατηγορηματικό τρόπο, ότι δεν υπάρχουν σε αυτήν συνάμα και κάποια, μεγαλύτερης σχετικά έκτασης, ποιήματα. Αυτά είναι, μάλλον, η εξαίρεση, χωρίς αυτό να σημαίνει τίποτα άλλο, βέβαια, καλό ή κακό, όπως και να το δει κανείς. Η κατακτημένη από καιρό αισθητική και τεχνική του ποιητή τού έχει επιβάλλει πλήρη λιτότητα στην έκφραση, αλλά και στον αριθμό των στίχων που συναπαρτίζουν ένα ποίημα. Ακόμη και τα σημεία της στίξης … βρίσκονται σε αυστηρό περιορισμό. Έτσι, λείπει εντελώς από αυτά τα ποιήματα οποιοδήποτε περιττό στοιχείο, κάθε τι που δεν κρίνεται άκρως απαραίτητο για την αισθητική απόλαυση του ποιήματος ή την πρόσληψη των όσων εμπεριέχει. Έτσι, απομένει στο τέλος κυρίαρχη η ουσία των στίχων. Ό,τι επιθυμεί να μας πει ο ποιητής από μόνος του δηλαδή ή το ποίημα. Ό,τι αισθάνεται ή σκέφτεται ή βιώνει ο εσωτερικός του κόσμος δηλώνεται με όσο το δυνατόν λιγότερα, εκφραστικά μέσα και κυρίως με την άκρως επιτυχημένη, συχνή χρήση των εικόνων που ολοκληρώνουν ένα ποίημα. Η εικόνα είναι το εκφραστικό μέσον που δεν τον εγκαταλείπει ποτέ και συνοδεύει την ποίησή του από την πρώτη στιγμή της εμφάνισής της: εικόνες έντονες, ζωηρές, ευκρινείς, παραστατικές, ευρηματικές, πλήρεις νοήματος και αισθήματος, που γοητεύουν τον αναγνώστη και τον ωθούν να ψάξει να βρει τι κρύβεται τεχνηέντως πίσω από αυτές και να ανακαλύψει έτσι την ουσία των πραγμάτων.

«νερά του ποταμού θολά

κι από πουλί ούτ’ ένας ήχος

όρνια μονάχα κρώζουνε

τροχίζοντας τα ράμφη τους» (Σελ. 9)

Αυτά και άλλα πολλά μπορεί να συμβαίνουν στου κανενός τη χώρα, εκεί που ο ομηρικός Ούτις κυριαρχεί και επιβάλλει τη θέλησή του, με τη βία ή χωρίς αυτήν. Ποια η διαφορά άλλωστε στις μέρες μας, αλλά και σε κάθε εποχή; Είναι, λοιπόν, αυτή η κυριαρχία για την οποία μιλάω, ο θάνατος, όπως ακριβώς συμβαίνει και στην Οδύσσεια; Κατά τα φαινόμενα, ναι. Είναι τέτοια η λιτότητα της έκφρασης που για να λεχθεί ακόμη και το αυτονόητο, το ρήμα παραλείπεται, όταν δεν είναι αναγκαίο ή υπονοείται εύκολα. Η κυριαρχία του ουσιαστικού σε κάποια σημεία είναι πλήρης. Τα λοιπά μέρη του λόγου χρησιμοποιούνται μονάχα όταν τούτο κρίνεται απολύτως απαραίτητο.

«ροτόντα με δύο καρέκλες

σ’ όποια και να καθίσω

η άλλη μένει άδεια» (Σελ. 10)

Τα αρχέτυπα της Εύας και του Αδάμ μας επαναφέρουν στην αρχή της λεγόμενης δημιουργίας (σελ. 12 και 13) για να δούμε τον τρόπο σύμφωνα με τον οποίο πρέπει να ενεργήσουμε για ν’ αποκτήσουμε τη γνώση που μας είναι απαραίτητη προκειμένου να επιβιώσουμε σ’ έναν κόσμο δύσκολο και εχθρικό. Τολμώ να πω πως αυτή η γνώση είναι, κατά κύριο λόγο, η αυτογνωσία. Και όχι μόνο. Η λειτουργία της όμως είναι πάντα διαβρωτική. Έτσι κάθε φορά που είμαστε απροετοίμαστοι νιώθουμε δέος μπροστά στο νέο, τις αλλαγές, την ομορφιά που μας αποκαλύπτεται και ο δισταγμός και το άγχος για την αντιμετώπισή τους είναι μεγάλος.

«κοιτούσα έκπληκτος θαυμάζοντας

[…]

μα έπειτα φοβήθηκα

ήταν αταίριαστο με τ’ άλλα έπιπλα

διατάρασσε την τάξη

πού ακούστηκε τραπέζι ανθισμένο» (Σελ. 14)

Σε μια ζωή που δεν την επιλέξαμε οι ίδιοι, από μόνοι μας, κυριαρχεί, όπως είναι φυσικό, ο παραλογισμός και ο έρωτας οδηγείται πάντοτε σε ματαίωση, γιατί τον καταπνίγει το άγχος και η ψευδαίσθηση μιας πραγματικά ευτυχισμένης στιγμής που δεν έρχεται ποτέ. Μόνη σωτηρία η απόδραση. Όμως αυτή γίνεται αναγκαστικά μέσα στο όνειρο, ακυρώνοντας έτσι κάθε αλλαγή που κρίνεται αναγκαία για τη βελτίωση των συνθηκών της ζωής και της πραγματικότητας που μας περιβάλλει.

«ονειρεύεται τότε μιαν απόδραση

βγαλμένη από ταινία» (σελ. 16)

Στα ποιήματα που περιλαμβάνει αυτή η συλλογή, στα περισσότερα τουλάχιστον από αυτά, κυριαρχεί, σε μεγάλη έκταση, μία αφηγηματικότητα λόγω της οποίας νιώθουμε σαν να βρισκόμαστε επάνω σε κάποια σκηνή, όπου κάποιος άλλος μας διηγείται ιστορίες, σπάζοντας για λίγο την απέραντη μοναξιά που περιβάλλει τον κόσμο μας και την ύπαρξή μας και μας καταβάλλει, σαν ένας αόρατος εχθρός που μας επιτίθεται μέρα μεσημέρι. Η αφήγηση αυτή ενίοτε γίνεται αντιστικτική, διαλογική, απευθύνεται σε κάποιον που δεν τον γνωρίζεις, που μπορεί όμως να είσαι κι εσύ ο ίδιος και με τον οποίο συνδιαλέγεται συχνά το ποιητικό υποκείμενο.

«Ολόγυρα μιλιούνια οι κοιμισμένοι

κανένας τους δεν σάλευε

ώσπου κάποτε βλέπω τον επιστάτη

να πλησιάζει δίχως πρόσωπο

δεν θα μείνεις ποτέ πια άνεργος

μου δηλώνει κοφτά» (σελ. 19)

Να τολμήσω να πω πως στο βάθος κάποιων ποιημάτων ακούγεται συχνά και η φωνή ενός άλλου σπουδαίου Ηλείου ποιητή, του Γιώργη Παυλόπουλου, καλυπτόμενη βέβαια σε μεγάλο βαθμό από την πιο έντονη φωνή του νεότερου;

Κάποτε επιχειρείται, για λίγο, με τον λόγο, ανατροπή της τάξης των πραγμάτων, οπότε επέρχεται αντιστροφή των ρόλων, όπως αυτοί καθιερώθηκαν από καιρό στις συνειδήσεις των ανθρώπων. Έτσι ο Χριστός αλλάζει τη θέση του με τον Ιούδα, ο θύτης με το θύμα, ο πιστός μιας ιδέας που μάχεται γι’ αυτήν έως θανάτου με εκείνον που θα την προδώσει. Τότε επέρχεται η σύγχυση και ψάχνεις να βρεις ποιος από τους δύο είναι το τραγικό πρόσωπο της ιστορίας.

«το σώμα του κανείς δεν το κατέβασε

ούτε είχε την τύχη να αναστηθεί

αν και τόσες φορές πριν από εκείνον

σταυρώθηκε ολομόναχος» (σελ. 21)

Ποια είναι τελικά αυτή η περίφημη χώρα του κανενός, όπου νεκροί και ζωντανοί συναγελάζονται και περπατούν μαζί, ο ένας δίπλα στον άλλο; Είναι μήπως η χώρα του παντός όπου ζωή και θάνατος, όνειρο και εφιάλτης, φαντασία και πραγματικότητα συμφύρονται αενάως, όπως στην Ιλιάδα ο θύτης με το θύμα μπροστά στα κυκλικά τείχη της Τροίας; Ή όπως στην Οδύσσεια οι νεκροί ανταμώνουν με τους ζωντανούς και οι θεοί με τους ανθρώπους;

«Χρόνια πολλά

λέει ο ζωντανός στον πεθαμένο

δεν έχω ανάγκη τις ευχές σου

του απαντά εκείνος

εδώ στην αιωνιότητα

περιττός είναι ο χρόνος» (σελ. 22)

Αναγκαστικά, λοιπόν, μια και ο χρόνος είναι ενιαίος, χωρίς τους διαχωρισμούς που του έχει επιβάλλει αυθαίρετα ο άνθρωπος, και οι αρχαίοι μύθοι ξανάρχονται στην επιφάνεια με την καινούρια εκδοχή τους για να διδάξουν και πάλι στον άνθρωπο τη ματαιότητα των πράξεών του, τη ματαιότητα όλων των πραγμάτων. Το μόνο που αξίζει είναι η αυτογνωσία που όμως δεν είναι πάντα ικανή να μας επιβάλλει αυτό που μόνο πρέπει να έχουμε κατά νου. Γι’ αυτό και εξακολουθούμε να παλεύουμε χωρίς σταματημό, ενώ γνωρίζουμε πολύ καλά πως ο τελευταίος αγώνας που θα δώσουμε, όπως ακριβώς και όλοι οι προηγούμενοι, θα είναι η πιο περιφανής μας ήττα. Γιατί επιδιώκουμε λοιπόν τη νίκη σε έναν αγώνα του οποίου ξέρουμε από πριν το νικητή και που φυσικά δεν είμαστε εμείς; Ο θάνατος είναι ο μόνος νικητής, ο μεγάλος απουσιολόγος που καταμετράει, με μεγάλη προσοχή και χωρίς να χάνει ποτέ του τον λογαριασμό, το αμέτρητο πλήθος των ανθρώπων, όσων έζησαν ή ζουν ή θα ζήσουν, με τον άλφα ή τον βήτα τρόπο, και ο μεγάλος κυνηγός των πραγμάτων και των όντων που αντιστέκονται σθεναρά στη φθορά τους, αλλά μάταια και χωρίς ελπίδα. Ο άνθρωπος πρέπει να γνωρίζει πάντοτε πως είναι χαμένος από χέρι, πολύ πριν αρχίσει ο αγώνας. Παρόλα αυτά όμως είναι υποχρεωμένος να τον ακολουθήσει μέχρι το τέλος. Και το κάνει. Και τον χάνει. Γιατί έτσι πρέπει και δεν γίνεται αλλιώς. Και αυτό είναι ένα από τα στοιχεία του μεγαλείου του.

«πάντα εσύ θα νικάς στο τέλος

το ξέρω

ωστόσο εγώ πασχίζω

να παίξω μαζί σου στα ίσια

γευόμενος μέχρι το μεδούλι

την ηδονή απ’ τα μικρά μου τρόπαια» (σελ. 14)

Αυτή είναι η μαγεία της ζωής, άλλωστε και συνάμα η τραγικότητα που την περιτριγυρίζει. Και αυτό, νομίζω, θέλει να μας φανερώσει, μεταξύ των άλλων, η ποίηση του Στάθη Κουτσούνη, με τα ποιήματα της συλλογής «Στου κανενός τη χώρα».

Ανδρέας Φουσκαρίνης
[ηλεκτρονικό περιοδικό Περί ου, 7 Νοεμβρίου 2020]

+ - ▸ Χρ. Δ. Αντωνίου: «Περί ου», 21 Νοεμβρίου 2020 Click to collapse

Πρόκειται για την έβδομη ποιητική συλλογή του Στάθη Κουτσούνη που από το 1987 μέχρι σήμερα δεν έχει σταματήσει να γράφει ποίηση μ’ έναν αργό αλλά σταθερό βηματισμό. Έχει ακόμη δημοσιεύσει διηγήματα και σε πολλά έντυπα και ηλεκτρονικά περιοδικά φιλοξενούνται άρθρα του, μελέτες και βιβλιοκρισίες. Είναι αξιόλογος ποιητής (ποιήματά του έχουν μεταφραστεί σε άλλες γλώσσες: γαλλικά, αγγλικά, γερμανικά κ.ά.) και φιλόλογος με γερή φιλολογική κατάρτιση και πλούσια εκπαιδευτική προσφορά.

Τα ποιήματα της συλλογής Στου κανενός τη χώρα αποτελούν, νομίζω, μιαν ενότητα καθώς όλα κινούνται γύρω από μιαν ενιαία θεματολογία: τη φθορά, την απώλεια και τον θάνατο. Ο Καβάφης φαίνεται πως έχει με τη βιοθεωρία του επηρεάσει τον ποιητή μας, αλλ’ αυτό είναι μόνο μια υπόθεση, γιατί και χωρίς την καβαφική επίδραση ο Στάθης Κουτσούνης παρουσιάζεται μέσα από το έργο του να στοχάζεται αυτόνομα για τη ζωή και τον θάνατο. Ως φιλόλογος μάλιστα γνωρίζει ότι η φιλοσοφία ορίζεται ως μελέτη θανάτου κι επομένως μπορεί αυτοδύναμα να εστιάσει μέσα στην ποίησή του σ’ αυτό το θέμα, που είναι ο ένας από τους δύο βασικούς πόλους της ζωής. Ο άλλος είναι ο έρωτας. Αυτό άλλωστε το δίπολο είναι η θεματολογία, σε γενικές γραμμές, της τέχνης.

Μια λοιπόν ποιητική πραγματεία για τον θάνατο είναι αυτή η συλλογή κι ο τίτλος: Στου κανενός τη χώρα έρχεται να συνηγορήσει υπέρ αυτής της άποψης. Όσο κι αν μπορεί να δοθούν σ’ αυτόν περισσότερες σημασίες, όμως θεωρώ ότι, αφού η χώρα δεν ανήκει σε κανέναν ιδιαιτέρως, «θα μπορούσε να ανήκει στον καθένα, δηλαδή σε όλους», καθ’ ομολογίαν μάλιστα και του ίδιου του ποιητή στη συνέντευξή του στη Χαριτίνη Μαλισσόβα. Λέει ακόμη σ’ αυτή τη συνέντευξη: «Συνειρμικά ανακαλώ τον Οδυσσέα, που μ’ αυτό το όνομα ξεγέλασε τον Πολύφημο, για να επιστρέψει στη χώρα του, στην πατρίδα του. Μπορεί ο κανένας να ξεγελά κι εμάς, παρασύροντάς μας στη δική του χώρα, που γίνεται και χώρα μας, εκεί όπου επικρατούν «απέραντες φυτείες του ύπνου» και μια «πηχτή αδιαπέραστη σιωπή», δηλαδή ο θάνατος, λέω εγώ. Άλλωστε στο ίδιο νόημα παραπέμπει κι ο πίνακας του εξώφυλλου («Exit Fig. xxi» του VI. Velickovic), όπου εικονίζεται ένα ανθρώπινο σώμα γυμνό να αφήνει πίσω του ένα χώρο φωτεινό και γεμάτο με χρώματα και να εισέρχεται από μια πόρτα στενή σ’ έναν σκοτεινό χώρο, που ασφαλώς συμβολίζει τη σκοτεινή χώρα του θανάτου.

Αυτή η σπουδή για τη φθορά, την απώλεια και τον θάνατο, που μάλλον ξεκινάει από προσωπικά του βιώματα, εξελίσσεται από σελίδα σε σελίδα του βιβλίου. Πιο συγκεκριμένα για τη φθορά παραπέμπω για παράδειγμα στο ποίημα «Εύα» (σ. 12), στο οποίο καθώς η πρωτόπλαστη δαγκώνει το μήλο «ξεπροβάλλει ένα σκουλήκι», που την κολακεύει εκθειάζοντας την ομορφιά της και της λέει: «αν μ’ αφήσεις να μπω μέσα σου/ θα σου φανερώσω τη γνώση/ το μυστικό για να μείνεις αμάραντη». Εκείνη με επιπολαιότητα πείθεται και το σκουλήκι μπαίνει κι αρχίζει μέσα της το καταστροφικό του έργο τρώγοντας τα σωθικά της. Εδώ ο ποιητής για να γενικεύσει τη συντελούμενη φθορά στους απογόνους της Εύας κι ακόμη για να δείξει τον συμβολικό και διαχρονικό χαρακτήρα αυτού του ποιητικού περιστατικού, παραλείπει στους δύο τελευταίους στίχους την αντωνυμία: «της» και θέτει την προσωπική αντωνυμία «μου», που αναφέρεται στον ίδιο τον ποιητή κι όσους αυτός εκπροσωπεί:

κολακευμένη εκείνη το πιστεύει

και το σκουλήκι εισχωρώντας

αρχίζει να δουλεύει ακάματα

από τότε μεγαλώνει

θεριεύει εντός μου και τρώει

οχιά τα σωθικά μου

Ένα δεύτερο παράδειγμα για τη φθορά, που προκαλεί η απερίσκεπτη ή, ίσως καλύτερα, η μοιραία συμπεριφορά του ανθρώπου, είναι το ποίημα «θέατρο» (σ. 36), όπου σε τραγικο-κωμικό ύφος ένα κοτόπουλο, που είναι έτοιμο, σε μερίδα πάνω στο τραπέζι, να φαγωθεί, παίρνει φωνή και αφηγείται την ιστορία του προτού γίνει έδεσμα, με τέτοιο τρόπο ώστε να γίνει κατανοητό από το ποιητικό υποκείμενο πως την ίδια τύχη θα έχει κι εκείνο, θα γίνει δηλαδή έδεσμα, των σκουληκιών εννοείται. Τα παραδείγματα είναι πολλά αλλά δεν θα παραλείψω ένα από τις τέσσερις ενότητες μικρών ποιημάτων που έχουν ως τίτλο «νεκρές φύσεις»:

Γέρος στο καρεκλάκι του μωρού

στο πίσω κάθισμα της λιμουζίνας

που τον πάει αργά στην εξοχή

Όσον αφορά την «απώλεια», για την οποία θέλω να πω ότι είναι παρεμφερής έννοια με τη φθορά, θα παραπέμψω, πάλι για παράδειγμα, στο ποίημα «απουσιολόγιο» (σ. 35). Σ’ αυτό το ποίημα η γυναίκα, που από μαθήτρια έμαθε ως απουσιολόγος να σημειώνει τις απουσίες των συμμαθητών της, εξακολουθεί και τώρα στα βαθιά της γεράματα να ζει με τους αγαπημένους απόντες (συγγενείς) της και να νοιάζεται μοναχά: «μην τυχόν κι ο απουσιολόγος/ κάνει τα στραβά μάτια/ και προ πάντων μην τυχόν/ και δεν αντιληφθεί/ την απουσία της», όταν αποχωρήσει από τη ζωή.

Κι όσο για τον θάνατο, που αποτελεί την κατάληξη της φθοράς, τον υποβάλλει ο ποιητής συνεχώς με διάφορους τρόπους. Στο ποίημα «ορρωδία» (σ. 15), ενώ ακούγονται πένθιμες καμπάνες, χτύποι του σφυριού από το κάρφωμα αγγελτηρίων θανάτου, «μια γριά/ βγάζει κλεφτά το κεφάλι της στην πόρτα/ και δεν κοτάει να ρωτήσει/ ποιος άραγε παντρεύτηκε». Ο θάνατος είναι το τρομακτικό γεγονός που σκορπίζει τον φόβο. Ο ποιητής που δεν θέλει βέβαια με τον ρεαλισμό του να μας καταθλίψει, καταφέρνει με την αναφορά του στη στάση της γριάς να μας κάνει να γελάσουμε.

Στο ποίημα «σύγχυση» (σ. 22) ταυτίζει τον θάνατο με την αιωνιότητα, στο «νήμα» (σ. 24) συνειρμικά οδηγείται ο ποιητής στην έννοια του θανάτου, όταν αντανακλαστικά σηκώνει το πέλμα του να λιώσει ένα σκουλήκι και ξαφνικά μεταφέρεται στην μετά θάνατο κατάσταση, στην οποία τα σκουλήκια διαδραματίζουν τον γνωστό σε όλους μας ρόλο τους. Ο ποιητής ταράζεται, συγκινείται κι ευθύς παραμερίζει για να περάσει το σκουλήκι από σεβασμό στην αλυσίδα της φθοράς και του θανάτου. Στα περισσότερα άλλωστε μικρά ποιήματα της ενότητας «νεκρές φύσεις» διαρκώς υποβάλλεται το ίδιο θέμα. Παραθέτω για παράδειγμα και μόνο:

Μάζα σιδερικών και αίματος/ αστράφτει πένθιμα/ απομεσήμερο στην εθνική (σ. 26).

Οσονούπω νυχτώνει/ και τα χρόνια αστράφτουν καρφιά/ στο φέρετρο της μνήμης (σ. 34)

Ολάνοιχτο στον ήλιο το φυλάκιο/ και μέσα στραφταλίζοντας/ ο κόσμος των οστών (σ. 18)

Με άλλα λόγια, σχολιάζω εγώ: κι ο ήλιος θάνατος μες στους θανάτους.

Και η ζωή πώς προβάλλεται μέσα σ’ αυτά τα ποιήματα; Και ο άλλος πόλος της, ο έρωτας; Είπαμε, αυτή η συλλογή αποτελεί ποιητική πραγματεία για τον θάνατο, όχι για τον έρωτα. Όμως η ζωή δεν παύει να είναι «πρώτο αγαθό και μέγα», ιδίως για κείνον που επίμονα μελετά τον θάνατο. Η επιθυμία της ζωής, που τον προτρέπει να βάλει «φωτιά να καούν τα όρια» (σ. 13), είναι τόσο μεγαλύτερη, όσο περισσότερο ο φορέας της βιώνει οδυνηρά τον θάνατο. Προσωπικά θα ήθελα μέσα στην ίδια συλλογή, για ψυχολογικούς και μόνο λόγους, να ισορροπούν κατά κάποιον τρόπο οι δύο πόλοι: έρωτας θάνατος, για να κρατηθεί ανάμεσά τους η ποθητή αρμονία. Αυτή όμως η αρμονία ίσως είναι μια ουτοπία κι εκείνο που απομένει στον άνθρωπο είναι να ανεβάζει σαν τον Σίσυφο το βράχο στην κορυφή του βουνού, ξέροντας ότι, ενώ σ’ αυτό το παιχνίδι της ζωής και του θανάτου πάντα θα χάνει, ωστόσο μπορεί να χαίρεται τις μικρές του νίκες και την όποια παράταση κερδίσει στο παιχνίδι. Αυτά τα νοήματα βρίσκουμε στο ποίημα «παίζω άρα υπάρχω» και στο «coda» (=το τελευταίο τμήμα ενός μουσικού μέρους):

σπρώχνω ανυποχώρητος

την πέτρα στην κορυφή

κι ευθύς ποντάρω απ’ την αρχή

ευτυχώς που πάλι θα χάσω (σ. 42)

Πάντα εσύ θα νικάς στο τέλος

το ξέρω

ωστόσο εγώ πασχίζω

να παίξω μαζί σου στα ίσια

γευόμενος μέχρι το μεδούλι

την ηδονή απ’ τα μικρά μου τρόπαια

κι αν καταφέρω στο φινάλε

λίγο προτού μ’ αποτελειώσεις

την τύχη μου να ιντριγκάρω

θα πάρω ακόμη μια βαθιάν ανάσα

και βγάζοντας από το μανίκι μου τον άσο

θα σ’ αναγκάσω σε παράταση (σ. 43)

Η αποδοχή της ανθρώπινης μοίρας και ο αγώνας για το όποιο ξεπέρασμά της συνιστούν ασφαλώς μια γενναία στάση ζωής κι αυτό στην ουσία θέλει ο ποιητής να μας διδάξει. Όσο για την καλή ψυχολογία μας φροντίζει βάζοντας ως προμετωπίδα της συλλογής τον ευριπίδειο στίχο «τόδ’ ήμαρ ημίν κύριον» (Ορέστης, 1035), που αποτελεί μια ρεαλιστική και γενναία απάντηση του Ορέστη στο «θανούμεθα» της Ηλέκτρας.

Τελειώνοντας , θα ήθελα να πω ότι η τεχνική του Στάθη Κουτσούνη και στις προηγούμενες βέβαια συλλογές του είναι η εκφραστική λιτότητα, αλλά σ’ αυτή, για την οποία γίνεται λόγος, είναι η πλήρης λιτότητα. Δεν υπάρχει τίποτε το περιττό, ούτε μια λέξη. Δεν υπάρχει τίποτε, για να το πούμε ακριβέστερα, που δεν είναι άκρως απαραίτητο. Έχει αφαιρέσει μάλιστα τα κεφαλαία γράμματα και τα σημεία στίξης. Επικρατεί ένας απόλυτος μινιμαλισμός καθώς και τα περισσότερα ποιήματα της συλλογής, ιδίως οι «νεκρές φύσεις», είναι σχετικά μικρά. Είναι φανερό ότι ο ποιητής σάρωσε πολλές φορές τα ποιήματά του, για να πάρουν τη μορφή που ταιριάζει σ’ ένα τέτοιο σοβαρό και τραγικό θέμα, στον θάνατο. Για τη μελέτη όμως της αισθητικής του Στάθη Κουτσούνη χρειάζεται ένα ακόμη τουλάχιστον κριτικό σημείωμα. Προς το παρόν ας κρατήσουμε ότι μορφή και περιεχόμενο βρίσκονται σε μια σολωμική αρμονία.

Χρ. Δ. Αντωνίου
[ηλεκτρονικό περιοδικό Περί ου, 21 Νοεμβρίου 2020]

+ - ▸ Ανθούλα Δανιήλ: «Χάρτης», τεύχ. 24, Δεκέμβριος 2020 Click to collapse

Είναι η έβδομη ποιητική συλλογή του σημαντικού ποιητή της γενιάς του ’80 Στάθη Κουτσούνη. Τίτλος της Στου κανενός τη χώρα. Χώρα και χωροάρχων, προσδιορισμένα απροσδιόριστα. Όμως δεν είναι έτσι ακριβώς, εφόσον πίσω από τον κανένα κρύβεται ο ούτις, εκείνος ο πονηρός Οδυσσέας που τα έβαλε με τους θεούς και τις φυσικές δυνάμεις και κατάφερε στο τέλος να ολοκληρώσει το στόχο του· την επιστροφή του στην Ιθάκη. Άρα υπάρχει χώρα και υπάρχει και ο κάτοικος και, για όσο ζει, ιδιοκτήτης της.
     Νομίζω πως μπήκαμε στο νόημα που φυγοδικούν τα αόριστα. Η χώρα που δεν υπάρχει, αλλά υπάρχει, ο κανένας που είναι κάποιος, κρυμμένος μέσα στο «τις» της αντωνυμίας «ούτις». Ο άνθρωπος που φαίνεται ανώνυμος, αλλά δεν είναι. Που κατοικεί μια χώρα συγκεκριμένη πριν φύγει για την άλλη την αφηρημένη, προς την οποία οδεύει από την ώρα της γέννησής του, είτε τη λένε Ιθάκη είτε τη λένε ουτοπία, και που γεννιέται από την ώρα που γεννιέται ο κάθε «κανένας». Μόνο που ο ποιητής, ο κάθε ποιητής, ξέρει καλά πού βαδίζει και, όταν έχει πανοπλία τη βαριά φιλολογική σκευή του, τότε τραβάει τις ρίζες του από βαθιά στο χρόνο. Δεν μας διαφεύγει το «νόστιμον ήμαρ» του Ομήρου ή το «τόδ’ ήμαρ ημίν κύριον» του Ορέστη από τον Ευριπίδη (στ. 1035), μότο της συλλογής. Αυτή η μέρα αποφασίζει, μέρα που θα φέρει θάνατο.
     Τριάντα δύο είναι συνολικά τα ποιήματα ή, με τα μικρά των ενοτήτων «νεκρές φύσεις», σαράντα τέσσερα. Το «diminuendo», δέκατο όγδοο στη συλλογή, μοιάζει σαν ανάχωμα από το οποίο αρχίζει η σταδιακή αποφόρτιση. Εκεί πρέπει να γίνεται και η τομή. Και το τέλος οριοθετείται από την «coda». Δύο μουσικοί όροι, λοιπόν, ορίζουν τη μέση και το τέλος. Ο Κουτσούνης αξιοποιεί τη σχέση του με τη μουσική. Σαν να είναι η συλλογή η εκτέλεση μιας μουσικής σύνθεσης. Παρακολουθώ τη δομή της, τα Μέρη: Εισαγωγή «το σχοινί», «νεκρές φύσεις i», εφτά ποιήματα, «νεκρές φύσεις ii», έξι ποιήματα, «νεκρές φύσεις iii», έξι ποιήματα, «νεκρές φύσεις iv», εφτά ποιήματα, «coda».
     Στα Μέρη λοιπόν ο ποιητής γίνεται το εγώ που στοχάζεται πάνω στα αιώνια ζητήματα που απασχολούν τον άνθρωπο, ενώ στις «νεκρές φύσεις» τα μάτια βλέπουν τα τεκταινόμενα της καθημερινότητας. Μέσα και έξω από αυτά συγχρόνως. Θα έλεγα ότι η δομή τη συλλογής μού θυμίζει κάπως τον Μικρό ναυτίλο του Οδυσσέα Ελύτη και οι «νεκρές φύσεις» τον «προβολέα» του. Στο προβολέα παίζουν τα εγκλήματα της Ιστορίας, στις νεκρές φύσεις, σε άλλο επίπεδο, αλλά όχι πολύ μακριά, παίζουν παρεμφερή εγκλήματα. Με τον τρόπο αυτό, ο Κουτσούνης ζει μέσα στον κόσμο, βλέπει και πάσχει από όσα συμβαίνουν γύρω του, τα αποδίδει συμβολοποιημένα, σαν έργα τέχνης, αλλά στα άλλα ποιήματα απομακρύνεται για να στοχαστεί πάνω στα αιώνια χωρίς απάντηση ερωτήματα.

Αρχικό ποίημα «στο σχοινί». Μια νέκυια νομίζω πως βλέπω, μια τριήμερη κατάδυση στον Άδη:

Νερά του ποταμού θολά
κι από πουλί ούτ’ ένας ήχος
όρνια μονάχα κρώζουνε
τροχίζοντας τα ράμφη τους
κι ο αέρας τού χτενίζει τα μαλλιά
και τον μαλώνει μουρμουρίζοντας
απ’ τη δική του όμως τη μεριά
τίποτα δεν σκιρτά

στου κανενός τη χώρα
ήδη τρεις μέρες ανεμίζει στο σχοινί

Η εισαγωγή έγινε και ένα σχοινί σηματοδοτεί το δρόμο. Πορεία στα ένδον.

Από τις «νεκρές φύσεις» επιλέγω στιγμιότυπα: «Αετός που κείτεται/ στου κυνηγού τα πόδια», «Επάνω στο τραπέζι ζώνη κυνηγού/ με δυο ορτύκια στ’ άγκιστρά της», «Σπουργίτι νεκρό πάνω στο ράμφος του», «Κουφάρι αλόγου σε ρεματιά/ κι ολόγυρα όρνια και σμήνη μυγών». Είναι προφανές το μήνυμα της κάθε «νεκρής φύσης», όπως και το παρασημαινόμενο. Ο τίτλος «νεκρές φύσεις» παραπέμπει σε πίνακες ζωγραφικής, όπου η φύση δίνει το παράδειγμα για όποιον έχει τη δύναμη να δει πίσω από τον καμβά. Και να πάλι: «Ροτόντα με δύο καρέκλες/ σ’ όποια και να καθίσω/ η άλλη μένει άδεια» (προφανώς, αλλά η άδεια καρέκλα καταδηλώνει οδυνηρή απουσία αγαπημένου προσώπου), οπότε, φυσιολογικά πάμε στο άλλο επίπεδο: «Χώμα στο χώμα ο νεκρός/ ωραίος αποτρόπαια/ μες στο μικρό εξοχικό του» (τάφος και χους εις χουν), «Οσονούπω νυχτώνει/ και τα χρόνια αστράφτουν καρφιά/ στο φέρετρο της μνήμης».

Κατόπιν τούτων, η συλλογή αφενός σαν μουσική σύνθεση και αφετέρου σαν έκθεση ζωγραφικής μας οδηγεί στα έργα που κρέμονται στα κάδρα των μουσείων. Τα μάτια του καλλιτέχνη, πάντα και παντού, το ίδιο θέμα βλέπουν, από τις σκηνές της καθημερινής ζωής –το κυνήγι– από την Ιστορία –τον πόλεμο– από την πανάρχαια ενοχή –το μήλο του παραδείσου. Παράδειγμα: Στο ποίημα «Εύα», η Εύα «κόβει το μήλο», δαγκώνει και τότε εμφανίζεται το σκουλήκι με φωνή και πρόταση:

αν μ’ αφήσεις να μπω μέσα σου
θα σου φανερώσω τη γνώση
το μυστικό για να μείνεις αμάραντη

Έτσι απλά, ο ποιητής έχει μάθει πια για ποια γνώση ενδιαφέρεται η Εύα… Είναι η αιωνιότητα της ομορφιάς το προφανές, πίσω της όμως είναι η Ζωή και αυτό είναι το ζητούμενο· με την αιώνια ζωή δόλωμα μπήκε το σκουλήκι στην ανθρώπινη ιστορία και «μεγαλώνει», «θεριεύει» και «τρώει οχιά τα σωθικά». Το περίφημο φίδι έγινε μεταφορά κι ο θάνατος «σκουλήκι».

Στο ποίημα «το μήλο», αντικρυστά στη σελίδα, είναι ο Αδάμ που την επιθυμεί με όλους τους τρόπους (την Εύα, τη Ζωή):

σε πεινώ και λοξά σε κοιτάζω
που πασχίζεις να βγεις απ’ το κάδρο
ψιθυρίζω τ’ όνομά σου και γυρίζεις
αλλά δεν έχεις πρόσωπο
ένα μήλο προβάλλει στον λαιμό σου

έλα μού φωνάζεις
δάγκωσέ το να γίνω συνένοχη

Μήλο και φίδι απέμειναν προσδιοριστικά χαμένου παραδείσου ή αιωνιότητας ή Ζωής που δυνάμει εμπεριέχει και τον θάνατο. Έτσι, από την αρχή της ζωής και από ένα απλό μήλο, εκκινεί η απεικόνιση της παρακοής των πρωτοπλάστων για να βρει σε πάμπολλες παραλλαγές την εικαστική έκφρασή της και να φτάσει στον μοντέρνο Μαγκρίτ, μόνο που το μήλο δεν το έχει η Εύα στο λαιμό, όπως στο ποίημα, αλλά ο Αδάμ στο πρόσωπο. Σαν να ακούμε τον Μαγκρίτ: «οι πίνακές μου είναι ορατές σκέψεις. Δεν με ενδιαφέρει η ζωγραφική, μ’ ενδιαφέρει η σκέψη».

Στο ποίημα «χίμαιρα» ο ποιητής κατεβαίνει στο υπόγειο και βρίσκει όλα τα παλιά παπούτσια του να του επιτίθενται, σαν ανάδυση από το καταπιεσμένο υποσυνείδητο εκείνων όλων των λαμπερών πολιτισμικών αγαθών –σαν τα λουστρίνια του–, ονείρων που δεν πραγματοποιήθηκαν ή που αποδείχτηκαν μάταια. Γερασμένα σαν την αλήθεια του Καβάφη που όταν γερνάει γίνεται ψεύδος… Παλιότερα, προβάλλοντας την οικολογική του ευαισθησία, ο Κουτσούνης είδε να δραπετεύουν στο δάσος τα δερμάτινα της ντουλάπας του για να βρουν το ζώο από το οποίο γεννήθηκαν και τα έπιπλα του σαλονιού του να αναζητούν τη «χώρα» τους και την αιώνια ρίζα τους.
Όπως ήδη έχουμε επισημάνει τα ποιήματα δίνουν την εντύπωση ότι το ένα ανταποκρίνεται στο απέναντί του –η αριστερή σελίδα στη δεξιά–, έτσι στα δύο τελευταία ποιήματα, «παίζω άρα υπάρχω» και «coda», ο ποιητής σαν παιδί του Ηράκλειτου παίζει, αντί πεσσούς, ποιήματα και σαν απόγονος του ορθολογιστή Ντεκάρτ «υπάρχει επειδή γράφει ποιήματα». Στην «μουσική coda» ο αμετανόητος παίκτης, εν γνώσει του χαμένος από χέρι, επιμένει:

Πάντα εσύ θα νικάς στο τέλος
το ξέρω

ωστόσο εγώ πασχίζω
να παίξω μαζί σου στα ίσια
γευόμενος μέχρι το μεδούλι
την ηδονή απ’ τα μικρά μου τρόπαια
κι αν καταφέρω στο φινάλε
λίγο προτού μ’ αποτελειώσεις
την τύχη μου να ιντριγκάρω
θα πάρω ακόμα μια βαθιάν ανάσα
και βγάζοντας απ’ το μανίκι μου τον άσο
θα σ’ αναγκάσω σε παράταση

Το «σχοινί» που αιωρείται στο πρώτο ποίημα της συλλογής αιωρείται ακόμα. Η μουσική ακούγεται, η ζωγραφική φαίνεται, ο στοχασμός ολοένα πλησιάζει.

Η συλλογή έχει ποιήματα ελεύθερης μορφής, αλλά ο ρυθμός τους είναι διακριτός. Ακούγονται τα μουσικά πατήματα, κουδουνίζουν οι ήχοι. Οι λέξεις στήνουν ζωγραφιές και της ψυχής τα ζητήματα είναι όλα μαζί εκφράσεις. Το ύφος είναι υποβλητικό, το κλίμα ατμοσφαιρικό, το θέμα αιώνιο.

Το ρήμα δυναμικό καρφώνεται στην ουσία ακαριαία, ενώ η μετοχή αφήνει μετέωρο αυτό που καθίσταται πλέον διαρκές. Το διακείμενο αγγίζει τον θρησκευτικό μύθο, αλλά διατρέχει την ανθρώπινη σκέψη. Όλοι οι δρόμοι συναντημένοι πάλι, εδώ, και ο ποιητής σε αέναο διάλογο με το εγώ του, ως κανένας στου κανενός τη χώρα. Από εδώ νιώθει και από απέναντι φαντάζεται ότι νιώθει. Υπολογίζει με τα μέτρα του τα μηνύματα που έρχονται από την καθημερινή μικροϊστορία, από το κάδρο, από τον μύθο, από τη μέσα χώρα του μυαλού, της ψυχής, της καρδιάς. Γίνεται συγχρόνως ο βλέπων και ο βλεπόμενος, αυτός και ο άλλος, ο κανένας και ο κάποιος, «ο Είναι, ο Ήταν και ο Ερχόμενος», για να χρησιμοποιήσω μια φράση από τα Ελεγεία του Οδυσσέα Ελύτη. Ο αιεί παις παίζων με στίχους.

Με τη συλλογή αυτή ο Στάθης Κουτσούνης έχει κάνει μεγάλο άλμα, και όλες οι προηγούμενες συλλογές, με την ιδιαιτερότητά της η καθεμία, με την αγωνία της να αποδώσει το δυσπρόσιτο, φαίνεται σαν να εργάζονταν για να φτάσει ο ποιητής Στου κανενός τη χώρα.

Ανθούλα Δανιήλ

[ηλεκτρονικό περιοδικό Χάρτης, τεύχος 24, Δεκέμβριος 2020]

+ - ▸ Άννα Γρίβα: Poeticanet, 4 Δεκεμβρίου 2020 Click to collapse

Eν μέσω πανδημίας, στοχαστική ποίηση του Στάθη Κουτσούνη. Στην έβδομη κατά σειράν ποιητική του συλλογή και ενώ έχουν προηγηθεί πολλά ακόμη βιβλία του που ανήκουν σε άλλα κειμενικά είδη (μελέτες και πεζογραφήματα), ο Στάθης Κουτσούνης αγγίζει με προσοχή και σοφία έναν τόπο στον οποίο το πραγματικό και το ονειρικό συνυπάρχουν, ενώ ο μύθος και τα πρόσωπα του παρελθόντος επιστρέφουν διαρκώς, αποκαλύπτοντας την τρυφερή φύση των πραγμάτων, αλλά και τη βιαιότητα ενός κόσμου που στο βάθος του είναι εύθραυστος και ευμετάβλητος.

Είναι χαρακτηριστικό το ποίημα «Άχθος» στο οποίο η νεκρή μητέρα έρχεται μέσα σε μια οπτασία, για να υπενθυμίσει στον γιο της ότι γεννιέται αέναα, μέσα στις σχισμές του άχρονου, εκεί όπου τελικά γέννηση και θάνατος είναι το καθρέφτισμα μόνο από έναν κόσμο που κινείται πέραν της φθοράς:

σήκω μού φωνάζει

γρήγορα να με ξεγεννήσεις

μέρες σε κουβαλώ κι έχω βαρύνει

Μια παρόμοια μετάβαση στο άχρονο γίνεται και στο ποίημα «Απολογία», όπου η Κλυταιμνήστρα καταθέτει τη δική της εκδοχή στα τραγικά γεγονότα του εγκλήματος: η πράξη της δεν ήταν προσχεδιασμένη, το τσεκούρι βρέθηκε τυχαία μπροστά της τη στιγμή που δεν έπρεπε, όπως συχνά η μοίρα μάς θέτει μπροστά στον πειρασμό της επιστροφής σε μια βίαιη (ή μήπως δίκαιη;) φύση. Ο πειρασμός, όμως, επανέρχεται και στο ποίημα «Εύα», όπου το σκουλήκι του δέντρου της γνώσης γίνεται οχιά, αλλά και καρπός του μέλλοντος, αφού ορίζει την αρχή της ανθρώπινης περιπέτειας.

Τα ποιήματα του Κουτσούνη είναι γοητευτικά, γιατί εκκινούν από του κανενός τη χώρα, εκεί όπου τα ονόματα και οι τόποι αντανακλούν το φως μιας άλλης πατρίδας, πέρα από τις εύκολες ταξινομήσεις, εκεί όπου η ζωή και ο θάνατος διαπλέκουν αδιάλυτα το μυστικό της ύπαρξης:

εδώ στην αιωνιότητα

περιττός είναι ο χρόνος

ένας μοιραίος σαλπιγκτής του κανενός

O Κουτσούνης αδράχνει το νήμα ενός λυρισμού που κάποτε έχει τις ρίζες του στον μαγικό κόσμο της Νέκυιας. Από το βιβλίο του αναδύεται το φως εκείνο που φωλιάζει στη μνήμη, στο βίωμα και στην αγωνία της γραφής.

Άννα Γρίβα

[ηλεκτρονικό περιοδικό Poeticanet, 4 Δεκεμβρίου 2020]

+ - ▸ Πέτρος Γκολίτσης: Η Εφημερίδα των Συντακτών, 19 Δεκεμβρίου 2020 Click to collapse

Αυτά που ξεχώρισαν το 2020

Σελίδες ελληνικής ποίησης

[Το Ανοιχτό Βιβλίο της Εφημερίδας των Συντακτών κινητοποιεί το δυναμικό του για την επισκόπηση της χρονιάς. Δέκα σταθεροί συνεργάτες του παρουσιάζουν μια απαιτητική βεντάλια από τίτλους, σχεδόν όλου του βιβλιογραφικού φάσματος, που απασχόλησαν στη χρονιά που εκπνέει μελετητές, κριτικούς και αναγνώστες.

Ο Πέτρος Γκολίτσης (ποιητής και δοκιμιογράφος) επιλέγει βιβλία από την ενότητα Ποίηση.]

Ο Στάθης Κουτσούνης (Στου κανενός τη χώρα, Μεταίχμιο) μεταξύ έντασης και μοναξιάς δουλεύει αυτοτελή ποιήματα-κάδρα ενός ενιαίου κλίματος.

Πέτρος Γκολίτσης

[εφημερίδα Η Εφημερίδα των Συντακτών, 19 Δεκεμβρίου 2020]

+ - ▸ Σωκράτης Καμπουρόπουλος: «Φρέαρ», τεύχ. #002, Χειμώνας 2021 Click to collapse

Από την ακινησία της ροής στη μόχλευση του μύθου

Στο νέο ποιητικό βιβλίο του Στάθη Κουτσούνη, Στου κανενός τη χώρα, έβδομο ποιητικό του βιβλίο, όπως άλλωστε και στα προηγούμενα, ο ποιητής, με τη γνώριμη εκφραστική του δύναμη και αμεσότητα, μας εισάγει αυτοστιγμεί σ’ ένα σύμπαν πλούσιο σε εικόνες, φωνές και χρώματα.

Η αμεσότητά του οφείλεται εν μέρει στην προφορικότητα. Τα ποιήματα διακόπτονται από ομιλήματα προσώπων σε α΄ και β΄ πρόσωπο (σύγχρονων, μυθικών, οικείων, άγνωστων ή και του ίδιου του συγγραφέα), που παρεμβάλλονται με πλάγια γράμματα, ως ετερογενές υλικό στο σώμα των ποιημάτων. Ο ποιητικός λόγος εγκολπώνεται έτσι τον προφορικό λόγο, σμιλεύοντας και σκηνοθετώντας τον, κερδίζοντας σε αλήθεια.

Ο τίτλος του βιβλίου, Στου κανενός τη χώρα, απηχεί το Του κανενός το ρόδο (Niemandsrose) του Paul Celan, τίτλος στον οποίο το ρόδο αντιπροσωπεύει τη γλώσσα που διασώθηκε, τα γερμανικά της ποίησής του, κάποιου που μετά το Ολοκαύτωμα δεν του απέμεινε ούτε χώρα, ούτε γένος (πρβλ. ομιλία του με την ευκαιρία της απονομής του λογοτεχνικού βραβείου της Βρέμης, το 1958: «προσβάσιμο, κοντινό κι αλώβητο έμεινε εν μέσω των απωλειών το εξής ένα: η γλώσσα», στον τόμο Ο Μεσημβρινός και άλλα πεζά, Άγρα, 2006). Το ρόδο της γλώσσας-μη γλώσσας και του ποιήματος που υπάρχει δίχως να του το έχει ζητήσει κανείς, μετατρέπεται στα χέρια του Στάθη Κουτσούνη σε μια μυθική χώρα, που οι διαστάσεις και οι συντεταγμένες της ξεθωριάζουν κάτω από την επίδραση του χρόνου. Η υπόσταση του κανενός[=καθενός] της αφήγησης ολισθαίνει έτσι σ’ έναν μη-χρόνο, που αποτελεί τον χώρο ή χώρα της εμπειρίας, με τη βεβαιότητα ότι τα πάθη μας επαναλαμβάνονται κυκλικά.

Η συλλογή ανοίγει με μια εικόνα ναρκωτικής ακινησίας: τρεις μέρες ανεμίζει στο σκοινί ένας απαγχονισμένος στην όχθη, την ώρα που ο άνεμος του χαϊδεύει τα μαλλιά (έμμεση αναφορά στην αυτοκτονία του Τσέλαν στον Σηκουάνα, το 1970, στα 50 του;).

[Παράθεμα 1: «Στο σχοινί», σελ. 9]

Νερά του ποταμού θολά

κι από πουλί ούτ’ ένας ήχος

όρνια μονάχα κρώζουνε

τροχίζοντας τα ράμφη τους

κι ο αέρας του χτενίζει τα μαλλιά

και τον μαλώνει μουρμουρίζοντας

απ’ τη δική του όμως τη μεριά

τίποτα δεν σκιρτά

στου κανενός τη χώρα

ήδη τρεις μέρες ανεμίζει στο σχοινί

Η μορφή του μαραθωνοδρόμου Φειδιππίδη παραλλάσσεται σ’ ένα πληθυντικό ποίημα με την ηθική δύναμη επιγράμματος.

[Παράθεμα 2: «Πρωταθλητισμός», σελ. 11]

Τρέχουμε τρέχουμε

δρομείς που βιάζονται να φτάσουν

ψελλίζοντας ανίδεοι

νενικήκαμεν

Πολύ σύντομα το σκηνικό αλλάζει κι ο έρωτας περνάει στο επίκεντρο της προσοχής, προσημειωμένος όμως από το αρχικείμενο του μύθου. Στη δική του παραλλαγή, ο ποιητής βλέπει στο φίδι της Εδέμ ένα σκουλήκι που κατατρώγει τα σωθικά της Εύας, αναλώνοντάς την.

[Παράθεμα 3: «Εύα», σελ. 12]

[…]
είσαι όμορφη της λέει

αν μ’ αφήσεις να μπω μέσα σου

θα σου φανερώσω τη γνώση

το μυστικό για να μείνεις αμάραντη

κολακευμένη εκείνη το πιστεύει

και το σκουλήκι εισχωρώντας

αρχίζει να δουλεύει ακάματα

από τότε μεγαλώνει

θεριεύει εντός μου και τρώει

οχιά τα σωθικά μου

Το δε μήλο (του Αδάμ) εντοπίζεται στην καρωτίδα του λαιμού της Εύας, η οποία φωνάζει στον Αδάμ «δάγκωσέ το να γίνω συνένοχη», σε μια εξαιρετική λεκτική αντιμετάθεση.

[Παράθεμα 4: «Το μήλο», σελ. 13]

[…]
σε πεινώ και λοξά σε κοιτάζω

που πασχίζεις να βγεις απ’ το κάδρο

ψιθυρίζω τ’ όνομά σου και γυρίζεις

αλλά δεν έχεις πρόσωπο

ένα μήλο προβάλλει στον λαιμό σου

έλα μου φωνάζεις

δάγκωσέ το να γίνω συνένοχη

Όσον αφορά τον μύθο του ερωτικού νόστου, σ’ ένα απ’ τα πιο διεξοδικά αρθρωμένα ποιήματα της συλλογής, η Κλυταιμνήστρα είναι έτοιμη να δεχτεί και πάλι στην αγκαλιά της τον Αγαμέμνονα. Έχει διώξει τον Αίγισθο, ετοιμάζει μόνη της το λουτρό του και τον υποδέχεται «μ’ ένα διάφανο κομπινεζόν», γιατί τον αγαπάει «πάνω απ’ τη ζωή» της, λέει ο ποιητής. Ελπίζει [λόγος της Κλ.] «ήλπιζα εκεί που σ’ έτριβα […]/ να μ’ αρπάξεις επιτέλους κι ασυγκράτητα/ να σφηνωθείς μέσα μου αγρίμι ουρλιάζοντας». Η αδιαφορία του Ατρέα όμως είναι αυτή που την τρελαίνει, τελικά, καταλήγοντας αφηγούμενη:

[Παράθεμα 5: «Απολογία», σελ. 30, Κλ.]

[…]
μάταια όμως

η αδιαφορία σου με τρέλαινε

ένιωσα αίφνης γερασμένη σχεδόν ένα τίποτα

ώσπου άρχισα σύγκορμη να μανιάζω πνιγόμουν

και τότε το μάτι μου πήρε λοξά

το τσεκούρι

Το άγχος της γέννησης και της μητρότητας γυρεύει στο επόμενο ποίημα να λυτρωθεί, αλλάζοντας κατεύθυνση, εκ των υστέρων.

[Παράθεμα 6: «Άχθος», σελ. 25]

Κάθε πρωί τελευταία

προτού ξημερώσει

έρχεται και με σκουντάει

η μάνα μου με την κοιλιά στο στόμα

σήκω μου φωνάζει

γρήγορα να με ξεγεννήσεις

μέρες σε κουβαλώ κι έχω βαρύνει

απλώνεσαι ψηλά στον οισοφάγο

μου φράζεις το λαιμό

η ανάσα μου δύσκολη κι εσύ

δεν λες να βγεις

βιάσου δεν έχω καιρό

γρήγορα να με ξεγεννήσεις

να λευτερωθώ

Στο επόμενο ποίημα, τρέχουσες και μνημονικές υπάρξεις συναπαντώνται στο παρόν.

[Παράθεμα 7: «Σύγχυση», σελ. 22]

Χρόνια πολλά

λέει ο ζωντανός στον πεθαμένο

δεν χρειάζομαι τις ευχές σου

του απαντά εκείνος

σε τούτη εδώ τη χώρα

εγώ κατέκτησα εξάπαντος

την αιωνιότητα

δική σου τώρα η σπουδή

[…]

Η γεγονικότητα και το πένθος του θανάτου απεικονίζεται μέσα από δώδεκα έντεχνες ‘παγωμένες’ εικόνες-stills που πλάθει με δωρικό τρόπο ο ποιητής (στα ποιήματα, «Νεκρές φύσεις» i, ii, iii και iv). Ο τίτλος είναι παιγνιώδης (Νεκρή φύση=Still Nature αγγλ.), και αναφέρεται όχι μόνο στην αναπόφευκτη ακινητοποίηση παγωμένων εικονικών στιγμιότυπων, αλλά και στον ίδιο το θάνατο, όπως λ.χ. μ’ ένα σπουργίτι ή με όσους χάθηκαν στα νερά του Αιγαίου.

[Παραθέματα 8-11: «Νεκρές φύσεις i, ii, iii, iv»]

Ροτόντα με δύο καρέκλες

σ’ όποια και να καθίσω

η άλλη μένει άδεια

ÃÃÃ

Θάλασσα πηγμένη

από τα δάκρυα των πνιγμένων

ÃÃÃ

Σπουργίτι νεκρό πάνω στο ράμφος του

ÃÃÃ

Μπρούμυτα στην ακτή μελανιασμένο

παιδί χωρίς πατρίδα

που το ξέβρασε η θάλασσα

Σε άλλα ποιήματα της συλλογής, επανέρχονται η ανάμνηση των παιδικών χρόνων, ξεχασμένα παλιά αντικείμενα, ένας οδυνηρός για τον ηττημένο ερωτικός χωρισμός, κοκ. Ωστόσο, ο χρόνος θα είναι, έστω και «στην παράταση», ο τελικός νικητής.

[Παράθεμα 12: «Coda», σελ. 43 – ακροτελεύτιο ποίημα]

Πάντα εσύ θα νικάς στο τέλος

το ξέρω

ωστόσο εγώ πασχίζω

να παίξω μαζί σου στα ίσια

[…]

κι αν καταφέρω στο φινάλε

λίγο προτού μ’ αποτελειώσεις

την τύχη μου να ιντριγκάρω

θα πάρω ακόμη μια βαθιάν ανάσα

και βγάζοντας απ’ το μανίκι μου τον άσο

θα σ’ αναγκάσω σε παράταση

Οι μυθικές σκηνές του βιβλίου, όμως, παρατείνονται. Στο ποίημα «Αρέθουσα», που αντλεί τον τίτλο του από το τοπωνύμιο, την πηγή και τη μυθική νύμφη των νερών, η γυναικεία ερωτική επιθυμία αναπαρίσταται ως πηγή, μετατρέποντας την αντίστοιχη αντρική σε ποτάμι.

[Παράθεμα 13: «Αρέθουσα», σελ. 33]

Ο ήλιος έλαμνε στα κρύσταλλα

κάτασπρες οι πέτρες από τη γλώσσα της ροής

κι εμείς στις όχθες παίζοντας

τριγύρω γλαροπούλια κι ερωδιοί

και στις λάσπες βάτραχοι σαματατζήδες

σε κυνηγούσα κι έτρεχες

σαστισμένη ανάμεσα στα χόρτα

γλιστρούσες στη δροσιά και σ’ έσφιγγα

ώρες στην αγκαλιά μου κελαρύζοντας

μέχρι που κάποια στιγμή

θα γίνω πηγή μου φωνάζεις

μ’ έπιασαν τα γέλια ξεκαρδίστηκα

κι εσύ αμέσως άφαντη

από μακριά ακούγονταν νερά και αέρας

αλλά ολόγυρα σωπαίνοντας

μονάχα λυγαριές και πικροδάφνες

ώσπου κατάλαβα πως το ποτάμι είμ’ εγώ

βολίδα τότε σχίζοντας τη θάλασσα

έρχομαι αφρισμένος να σε βρω

Ο Κωνσταντίνος Τσάτσος στην εισαγωγή του στο έργο Ελληνική μυθολογία (Εκδοτική Αθηνών, 1986), στο δοκίμιό του «Η έννοια του μύθου», σημειώνει πως «Ο μύθος αποτελεί μια αξία αυτή καθαυτήν, μια βασική στάση της ανθρώπινης συνείδησης που τον γεννά για την πλήρωση και την ολοκλήρωσή της. […] Η μυθολογούσα συνείδηση –πρεσβύτερη από τη συνείδηση που λειτουργεί κατά λόγον– υπήρξε κυρίαρχη, πριν εκτοπισθεί εν μέρει από τη διάνοια, από την επιστήμη, εκπηγάζοντας και από άλογες δυνάμεις, από το δέος του αγνώστου, του ακατάβλητου, του αναπότρεπτου […] Επομένως, ο μύθος έχει ως πρώτη πηγή τις αναγκαίες αντιδράσεις της συνείδησης μπροστά στο άγνωστο, το οποίο θέλει να εννοήσει και μέσα στο οποίο θέλει να ενεργήσει, αφού αλλιώς δεν μπορεί να ολοκληρωθεί η ύπαρξή της».

Ο Ζαν Πολ Σαρτρ, στη διάλεξη του 1945 «Ο υπαρξισμός είναι ένας ανθρωπισμός», εκφράζει το θεμελιώδες για τη σκέψη του επιχείρημα ότι «Υπάρχει ένα τουλάχιστον ον στο οποίο η ύπαρξη προηγείται της ουσίας, ένα ον που υπάρχει προτού μπορέσει να οριστεί από οποιαδήποτε έννοια: το ον αυτό είναι ο άνθρωπος. […] Ο άνθρωπος είναι όχι μόνο ό,τι ο ίδιος συλλαμβάνει τον εαυτό του να είναι, αλλά και ό,τι θέλει να είναι» (μτφρ. Α. Χατζημωϋσής, Δώμα, 2020).

Η γραφή του Στάθη Κουτσούνη στην ανά χείρας συλλογή, Στου κανενός τη χώρα, είναι ενσυνείδητα μυθοπλαστική. Επιχειρεί να λειτουργήσει η ίδια ως απάντηση στο ρίγος της ύπαρξης: αυτή είναι στην πραγματικότητα, και όχι άλλη, του Κανενός η χώρα ή το ρόδο. Αναστοχαζόμενος, ο ποιητής, μυθολογεί και, κάνοντάς το, ανταλλάσσει τον σημαίνοντα χρόνο της ύπαρξης (ο οποίος δεν ευοδώνεται) με το σημαίνον της τέχνης του.

[Ο τίτλος του κειμένου αναφέρεται στον τίτλο ποιητικής συλλογής του Υβ Μπονφουά, Πέρασμα και ακινησία της ροής, σε μτφρ. ΔημήτρηΤ. Άναλι (γαλλ. Du mouvement et de l’immobilité de Douve).]

Σωκράτης Καμπουρόπουλος

[ηλεκτρονικό περιοδικό Φρέαρ, τεύχος #002, Χειμώνας 2021]

+ - ▸ Τζούλια Γκανάσου: «Fractal», 6 Ιανουαρίου 2021 Click to collapse

«Δρομείς που βιάζονται να φτάσουν»

«στου κανενός τη χώρα/ ήδη τρεις μέρες ανεμίζει στο σχοινί»

Ο Στάθης Κουτσούνης … έχει στο ενεργητικό του ένα πλούσιο συγγραφικό έργο. Η τελευταία του ποιητική συλλογή, Στου κανενός τη χώρα, ξεχωρίζει για την έξοχη χρήση της γλώσσας και τη λιτή αλλά ιδιαίτερη εικονοπλασία. Επιπλέον, χαρακτηρίζεται από αντιθέσεις και αντιφάσεις, καταγωγές και προορισμούς, παρουσίες και απουσίες, αλληλοεπιδρώντας με τα πιο καίρια δίπολα της ύπαρξης, τα πιο φλέγοντα κομμάτια του ανθρώπινου βίου.

«Τρέχουμε τρέχουμε// δρομείς που βιάζονται να φτάσου/ ψελλίζοντας ανίδεοι/ νενικήκαμεν»

Ο ποιητής πραγματεύεται τη νίκη και την ήττα, το δίκαιο και το άδικο, την ηδονή και την οδύνη μέσα από την ένταση της εμπειρίας, εκθειάζοντας τη σημασία της στιγμής. Μοιάζει να έλκεται συχνά από τις νεκρές φύσεις. Απεικονίζοντάς τες με μοναδικό τρόπο σε τέσσερις συνθέσεις μες στη συλλογή, ο Κουτσούνης σκιαγραφεί την υπαρξιακή αγωνία του ανθρώπου, την απώλεια, τη φθορά, το πέρασμα του χρόνου με υπαινικτικό και συχνά αλληγορικό τρόπο, ο οποίος επηρεάζει βαθιά τον αναγνώστη.

«Φίδι που πείνασε και τρώει/ την ουρά του// επάνω στο κρεβάτι ο θρίαμβος/ αυτού που γλίτωσε ενώ στο πάτωμα/ εσώρουχα κι η οδύνη του άλλου»

Η παρουσία του έρωτα μέσα στο βιβλίο είναι διακριτική αλλά πανταχού παρούσα. Άλλοτε ως μοχλός αναγέννησης, άλλοτε ως κινητήριος δύναμη και άλλοτε ως σαρκοβόρος λέοντας, ο έρωτας λειτουργεί μες στα ποιήματα με μια δύναμη η οποία καθιστά τον αναγνώστη συμμέτοχο στο θαύμα ή στην οδύνη.

Βασική συνιστώσα στο βιβλίο είναι η απώλεια. Ο Κουτσούνης πραγματεύεται τη ματαίωση με ευαισθησία αλλά και ρεαλισμό, συνοδεύοντάς την με μια αίσθηση αναπόφευκτης κατάληξης, κάποτε και απελευθέρωσης. Πίσω από το καθηλωτικό σώμα της απώλειας, με το οποίο ο ποιητής συνδέει οργανικά τα ποιήματά του, κρύβεται ένα στιβαρό φιλοσοφικό υπόβαθρο, μια φιλοσοφημένη προσέγγιση της απόπειρας για επιβίωση, πολύτιμη για όλους.

«μέχρι που κάποια στιγμή/ θα γίνω πηγή μού φωνάζεις/ μ’ έπιασαν τα γέλια ξεκαρδίστηκα/ κι εσύ αμέσως άφαντη»

Και εδώ εντάσσεται η μνήμη: η μνήμη ως φορέας μεγαλείου και ομορφιάς, η μνήμη ως δημιουργός και θεματοφύλακας της Ιστορίας, προσωπικής και συλλογικής, η μνήμη ως καταλυτική παρουσία με σάρκα και οστά. «Οσονούπω νυχτώνει/ και τα χρόνια αστράφτουν καρφιά/ στο φέρετρο της μνήμης». Η ματαιότητα της ύπαρξης ως διαπίστωση μέσα από τη ματαιοδοξία και ο τρόπος που πραγματεύεται το εν λόγω δίπολο ο Κουτσούνης κινούν το ενδιαφέρον μιας και η αίσθηση της ανυπαρξίας, του κενού, του «κανένα», του «τίποτα» ενισχύουν την φορτισμένη ατμόσφαιρα του έργου.

«Χρόνια πολλά/ λέει ο ζωντανός στον πεθαμένο/ δεν έχω ανάγκη τις ευχές σου/ του απαντά εκείνος/ εδώ στην αιωνιότητα/ περιττός είναι ο χρόνος// ένας μοιραίος σαλπιγκτής του κανενός»

Ο χρόνος ως άμμος σε κλεψύδρα, ως αιώρηση μέσα στη βαρύτητα γίνεται αντικείμενο διαπραγμάτευσης με τη μορφή της πιο μεγάλης χίμαιρας. Ο αθλητής, η μητέρα, η φύση, το ζώο, η γυναίκα είναι διακριτές παρουσίες μες στο έργο, οι οποίες θρέφουν μια πρωτόγνωρη πίστη στην αξία της ζωής, μια πίστη που διαπνέει όλη την ποιητική συλλογή, μια ορμή για την απόλαυση της ύπαρξης, ένα δέος και μια προσδοκία που τελικά κυριαρχεί, παρακινεί, συγκινεί, μας ξεσηκώνει.

«Πάντα εσύ θα νικάς στο τέλος/ το ξέρω// ωστόσο εγώ πασχίζω/ να παίξω μαζί σου στα ίσια/ γευόμενος μέχρι το μεδούλι/ την ηδονή από τα μικρά μου τρόπαια/ κι αν καταφέρω στο φινάλε/ λίγο προτού μ’ αποτελειώσεις/ την τύχη μου να ιντριγκάρω/ θα πάρω ακόμη μια βαθιά ανάσα/ και βγάζοντας απ’ το μανίκι μου τον άσο/ θα σ’ αναγκάσω σε παράταση»

Τζούλια Γκανάσου

[ηλεκτρονικό περιοδικό Fractal, 6 Ιανουαρίου 2021]

+ - ▸ Πάτροκλος Λεβεντόπουλος: «Διάστιχο», 12 Ιανουαρίου 2021 Click to collapse

Εκείνο που μου κέντρισε εξαρχής την προσοχή στη νέα συλλογή ποιημάτων του Στάθη Κουτσούνη, Στου κανενός τη χώρα, ήταν ο ίδιος ο τίτλος της, που ενώ νοηματικά δεν ξένιζε τόσο τον περίεργο υποψήφιο αναγνώστη, εντούτοις προσωπικά με προβλημάτιζε εάν σηματοδοτούσε και το έναυσμα για το περιεχόμενο του βιβλίου, πράγμα το οποίο επιβεβαίωσε και η προσωπική μου ανάγνωση, συνεπικουρούμενη από το ένστικτό μου.

Οι λέξεις του Σ.Κ., κάθετες, γυμνές και ετυμολογικά αδιαπραγμάτευτες, δεν διστάζουν να ολοκληρώσουν την αποστολή τους, αποφεύγοντας τη συναισθηματική τους διολίσθηση ή τον αποπροσανατολισμό του αναγνώστη χάριν της αισθητικής τέρψης με τα χαρακτηριστικά κάποιου νεότευκτου ή και παλαιότερου, προσφιλούς όμως και αναγνωρίσιμου, λογοτεχνικού ρεύματος. Η λιτή και ανεπιτήδευτη γλώσσα του ποιητή καταγράφεται στα θετικά του σημεία, εφόσον ο Σ.Κ. έχει τον τρόπο του να μας πείθει ότι εννοεί αυτά που λέει ή γράφει.

Του κανενός η χώρα είναι, παρά την ονομασία της, μια πυκνοκατοικημένη χώρα. Κατοικημένη από ανθρώπους που δεν είναι σίγουροι εάν ζούνε σε μια αναμφισβήτητα απτή ή σε μια εικονική πραγματικότητα. Είναι εκεί όπου δίνεται η σκληρή μάχη της καθημερινής επιβίωσης, με απεχθείς συνήθως όρους και ασφυκτικά προκαθορισμένα τα λειτουργικά της όρια, επιβεβλημένη προπάντων από μία υπεράνω όλων και τα πάνθ’ ορώσα εξουσία για την αδιαπραγμάτευτη συμμόρφωση και προσαρμογή του ατόμου σε καταναγκαστικά μνημόνια και τρόπους ζωής, που συλλογικά υποβαθμίζουν το πολιτιστικό επίπεδο μιας κοινωνίας και καθορίζουν ανάλογα τις προσωπικές σχέσεις, τη διάθεση και τη νοοτροπία των ανθρώπων.

Ο ποιητής Σ.Κ. προβαίνει άλλοτε σε εκλεκτική κι άλλοτε σε τυχαία δειγματοληψία της πραγματικότητας με βάση τα προσωπικά του βιώματα, αλλά παράλληλα παρατηρεί και καταγράφει ό,τι τυχαία ή βιωματικά εμβόλιμο από το υποσυνείδητό του διαθλάται σε αυτό που αναγνωρίζει ως προσωπική πρόκληση στον αβέβαιο στίβο της τέχνης. Έντεχνα ενσωματώνει στον ρεαλισμό του στοιχεία από απόηχους προγονικών ή λαογραφικών δοξασιών, που εγγυώνται, αν μη τι άλλο, μια εντοπιότητα στην προέλευση του ερεθίσματος. Η εμπλοκή μιας λανθάνουσας νοσταλγίας με το μέτρο της κριτικής αποστασιοποίησης ανασυνθέτει πρόσφορα το κατακερματισμένο παρελθόν και συνηγορεί διακριτικά με τη φωνή του ποιητή, ενώ παράλληλα ενισχύει τη δραματική διαδραστικότητα των φαινομενικά ασύνδετων εικόνων σε ένα ενιαίο ιστορικό γίγνεσθαι, που φαίνεται να φτάνει όμως τελεολογικά και ιστορικά στο αποκορύφωμα της κρίσης του. Το παρόν, κυνικά, ανάλαφρα ή απειλητικά εσχατολογικό, παρουσιάζεται αρνητικά αδιάφορο στο εάν μπορεί να ενσωματώσει το προσωπικό μας δράμα σε ένα λυρικό μελόδραμα παγκόσμιας δραματικής απήχησης. Αντίθετα, βρίσκει τρόπους να δημαγωγεί εκθειάζοντας τα επιτεύγματα της εποχής στο όνομα της εξέλιξης. Ο εν αμηχανία ποιητής, με επίγνωση του πνευματικού του χρέους, εκφράζει τον προβληματισμό και την ανησυχία του και επισημαίνει την κρισιμότητα της κατάστασης, για να εισπράξει όμως τελικά τη συνειδητοποίηση της απέραντής του ένδειας και απαξίωσης σε έναν ασύλληπτα και ολοκληρωτικά τεχνολογούμενο κόσμο. Η ταπεινότητα του ποιητή και ο ίλιγγος εμπρός στον κίνδυνο ενός αντιφατικού απολυταρχικά χειραγωγούμενου μέλλοντος τον στρέφουν στην πολιτιστική συσπείρωση και αναζήτηση στο παρελθόν, όπου η θεολογική πίστη, όσο δογματική κι αν ήταν, διεύρυνε τον ορίζοντα για την τελική ανάδειξη των ανθρωπιστικών αξιών κι έπαιζε σημαντικό ρόλο στη διάδοσή τους στο κοινωνικό πεδίο. Αυτή η εντύπωση με οδήγησε στο να ανιχνεύσω και να διακρίνω τελικά στα ποιήματα αυτά νύξεις παλαιών θεολογικών διλημμάτων, διατυπωμένων και διασκευασμένων βέβαια για τη σημερινή πραγματικότητα. Οι διδακτικές αλληγορίες των ιστορικών εποχών και των θεολογικών κειμένων είναι εύκολα αναγνωρίσιμες, στον λόγο όμως του ποιητή αποκτούν μια διαφορετική διάσταση, αφού τροφοδοτούν με δοκιμασμένα βέλη ιστορικής αναφοράς τη φαρέτρα του. Επίσης, σε λιγότερα ποιήματα διέγνωσα φουτουριστικά μοτίβα και επιρροές, που προφανώς ασυνείδητα παρεισέφρησαν στην εικονοπλασία και διαμόρφωση του κειμένου. Έτσι, αυτή η διαχρονική διάσταση των ποιημάτων τούς προσέδωσε μια ανακαινισμένη οπτική και μεταμοντερνιστική/μεταμοντέρνα διαδραστικότητα και συνέβαλε στην επικαιροποίηση της προβληματικής τους.

Ο ποιητής στα έργα του Σ.Κ. δεν ξεχνάει τα παραδοσιακά του όπλα και τις κλασικές τεχνικές ανάδειξης του ποιήματος, αλλά επιλέγει να χρησιμοποιεί λιτά εκφραστικά μέσα και θαυμαστή οικονομία στη διατύπωση της εκάστοτε σύλληψής του. Η επιλογή και εναλλαγή της θεματικής ατμόσφαιρας των ποιημάτων της συλλογής γίνεται με συγκρατημένα εξπρεσιονιστικούς όρους και η όποια αντικειμενικότητά τους μου ανακαλεί την αυτοσυγκράτηση και την αμφιβολία, όπως καθρεφτίζεται στην ανθρώπινη έκφραση, π.χ. στα έργα των Max Beckmann και Christian Sand από τα τέλη του μεσοπολέμου και εντεύθεν.

Ο Σ.Κ. με το προσωπείο του ποιητή αναζητεί και βρίσκει το υπαρξιακό του αντίβαρο και καταφύγιο εξίσου στο θησαυρισμένο παρελθόν όσο και στην καθημερινή ζωή, από όπου δανείζεται εικόνες για να προσδώσει οντολογικό βάθος στους συλλογισμούς του. Ανακαλεί σκηνές από το προπατορικό αμάρτημα και ανασύρει αρχέτυπα αλληγοριών για να αντιμετωπίσει τη νέα ύβρη που επιβουλεύεται θανάσιμα την ανθρώπινη ύπαρξη. Στη «χώρα του κανένα» ένας κόσμος παλλόμενου εν διεγέρσει υποσυνείδητου εναλλάσσεται με τον βίαιο ρυθμό της παγκοσμιοποιημένης υπαρκτής πραγματικότητας. Εκεί ο ποιητής μπαινοβγαίνει, ερήμην της θέλησής του, στα όνειρά του χωρίς να χρειάζεται να δείξει άμεσα την ιδεολογική του ταυτότητα. Η ελλειπτικότητα των κειμένων είναι ανεπαίσθητη και σε κανένα ποίημα δεν παρατηρείται νοηματικό χάσμα, που να το εκτρέπει από τον βασικό του άξονα. Αντίθετα, στο ποίημα «Σκεύος εκλογής» η παράθεση των γεγονότων γίνεται με διεξοδικά «πεζογραφικό» τρόπο. Σε αυτό το ποίημα ο δημιουργός γίνεται συνήγορος του Ιούδα και καγχάζει με τη θεμελιώδη αντίφαση στον ντετερμινισμό του συλλογισμού επάνω στην αναγκαιότητα της μοίρας και το μέγα ζήτημα της ελεύθερης βούλησης.

Στα ποιήματα του Σ.Κ. δίνεται ισότιμη συμμετοχή και δικαιοδοσία στους νεκρούς, κάτι που μας βοηθά να κατανοήσουμε πληρέστερα το μεταφυσικό υπόβαθρο των ποιημάτων, που όμως δεν έρχεται σε ρήξη με την παράδοση και τις εδραιωμένες θεολογικές πεποιθήσεις. Ο Σ.Κ. χαριεντίζεται με τους νεκρούς, αλλά πάντα υπεκφεύγει την αιωνιότητα. Οι νεκροί στα έργα του καταδέχονται να μας μιλούν και να μας ειρωνεύονται. Η ζωή κι ο θάνατος είναι οι δύο πλευρές του ιδίου νομίσματος. Οι «Νεκρές φύσεις» του εκπέμπουν αναφορές σε πεπραγμένα του Κάτω Κόσμου και περιηγήσεις από υπερρεαλιστικά μοτίβα του Magritte και του Delveau.

Στο ποίημα της σελίδας 24, «Το νήμα», δεν μπορώ να μην ανακαλέσω το περίφημο ποίημα του John Donne, «The worm», τον William Blake και τις άλλες συναφείς υπαρξιακές αλληγορίες που εμπνεύστηκαν από αυτό. Κάποια αρχέγονη ενοχή και υπαρξιακή κατάρα φαίνεται να υποφώσκει με την ανθρώπινη μοίρα σύμφυτη με τη ραγδαία εξέλιξη της γνώσης, όταν παρασάγγας υπερβαίνει τα εσκαμμένα όρια της επιβίωσης. Οι ποιητικές «Νεκρές φύσεις» του Σ.Κ. στίλβουν από μια μακάβρια λαμπρότητα. Προσωπικά προτιμώ το ποίημα «Δέος», όπου κυριαρχεί μια εξπρεσιονιστική φοβία, και το ποίημα «Ορρωδία», κάτι σαν μια λαϊκή γελοιογραφία από τη συνειρμικά σαρκαστική παραλλαγή της λέξης κοροϊδία. Ο ποιητικός ομφάλιος λώρος ξετυλίγεται απρόσκοπτα και στα επόμενα ποιήματα, ώσπου διακόπτεται από το δύσκολο έργο της υπεράσπισης της συζυγοκτόνου βασίλισσας Κλυταιμνήστρας εμπρός στο φανταστικό πολυεφετείο της Ιστορίας. Παρακάτω, στη σελίδα 32, ευρηματική η αυτοάμυνα της πόρνης-ακανθόχοιρου, ενώ αλλού σαν σχολική ανάμνηση ο ποιητής διερευνά το θέμα της ανθρώπινης απουσίας και πραγματεύεται την υπαρξιακή της διάσταση. Στα τελευταία ποιήματα της συλλογής ο Σ.Κ. σαν αναχωρητής-μισάνθρωπος καταγγέλλει τον κυνισμό και την υποκρισία της ανθρώπινης συμπεριφοράς και επιδίδεται στη μελαγχολική και ανώφελη, όπως αποδεικνύεται, αποκαθήλωση και καταγραφή των επιδιώξεων μιας ζωής, όπου όμως την ύστατη στιγμή επανακάμπτει με την εντύπωση ότι δεν έχει πει την τελευταία λέξη κι αφήνει σαν αποστροφή το γοητευτικό σημείο αναφοράς του τίτλου ενός χαρακτηριστικού έργου του αγαπημένου του προφανώς συγγραφέα G.G. Márquez, σαν μαγικό υστερόγραφο.

Συνοψίζοντας μια αποτίμηση του βιβλίου, θεωρώ ότι προβάλλει πειστικά με ποιητική φόρμα όλα τα αδιέξοδα και την καθημερινή μας αγωνία μπροστά στα επείγοντα και πιεστικά προβλήματα που μας αφορούν τόσο άμεσα και συλλογικά. Ο ποιητής δεν εισάγει καινά δαιμόνια, αλλά επικαλείται τη βοήθεια των παλιών δαιμόνων, προκειμένου με τη συνεργία των Μουσών να ξυπνήσουμε τους συνανθρώπους μας από τη βαριά αφασία χωρίς να συναινέσουμε στην τεχνητή ευωχία ενός ανώδυνου τηλεοπτικού παιχνιδιού. Γιατί καλύτερα να χάνεσαι στις προσωπικές σου χίμαιρες, παρά να πέφτεις σε χειμερία νάρκη εφησυχασμού.

Πάτροκλος Λεβεντόπουλος

[ηλεκτρονικό περιοδικό Διάστιχο, 12 Ιανουαρίου 2021]

+ - ▸ Γιάννης Στρούμπας: «Ο αναγνώστης», 12 Ιανουαρίου 2021 Click to collapse

Στην επικράτεια του θανάτου

Εκκινώντας τη συλλογή του Στου κανενός τη χώρα με την εικόνα ενός κρεμασμένου, ο Στάθης Κουτσούνης, στο έβδομο ποιητικό του βιβλίο, δεν αφήνει περιθώρια παρανόησης περί της υποδήλωσης του τίτλου: η χώρα του κανενός είναι τόπος ανυπαρξίας, θανάτου. Το θανατερό σκηνικό επιβεβαιώνεται στην εξέλιξη της συλλογής. Ιδίως οι «Νεκρές φύσεις» του ποιητή, οι οποίες αναπτύσσονται σε τέσσερις ολιγόστιχες, συμπληρωματικές μεταξύ τους συνέχειες, αποδίδουν την εικόνα του θανάτου όχι μόνο διά πλασμάτων άψυχων πια, όπως ο αετός που «κείτεται/ στου κυνηγού τα πόδια», τα ορτύκια που κρέμονται νεκρά στη ζώνη του κυνηγού, οι πνιγμένοι στη θάλασσα· επίσης, όχι μόνο διά τόπων νεκρικών, όπως τα οστεοφυλάκια κι οι τάφοι· μα και διά προσώπων που, αν και εξακολουθούν να αναπνέουν, μοιάζουν με νεκρά λόγω της άχρωμης ζωής τους. Τέτοιο πρόσωπο είναι κι η γεροντοκόρη στο παράθυρο, που θυμίζει «ασπρόμαυρη φωτογραφία».

Ο Κουτσούνης χτυπά πένθιμα την καμπάνα για να αναγγείλει στην κοινότητα τον θάνατο, ακόμη κι όταν το προσκλητήριο είναι γαμήλιο. Τα αγγελτήρια του γάμου συνοδεύονται από πένθιμη κωδωνοκρουσία και καρφώνονται σε κοινή θέα με το σφυρί, ανακαλώντας σαχτούρειες εικόνες και ήχους («μόνο σταυρούς/ σε μνήματα/ καρφώνω», από το ποίημα του Μίλτου Σαχτούρη «Ο στρατιώτης ποιητής»). Με τον τρόπο αυτό ο Κουτσούνης συγκερνά ζωή και θάνατο, ρέποντας προς τον δεύτερο, καθώς οι χτύποι του σφυριού ακούγονται «σαν τα χρόνια του πεθαμένου/ που ξεκολλήσαν απ’ το σώμα του/ και πέφτουν ένα ένα/ κέρματα στο τσιμέντο». Η ίδια η εικόνα με τα κέρματα άλλωστε παραπέμπει στο έθιμο κατά το οποίο ο πατέρας, όταν στη βάφτιση του μωρού του γνωστοποιείται από τον νονό το όνομα, πετά κέρματα στο προαύλιο του ναού προς τα παρευρισκόμενα παιδιά. Έτσι, ο γάμος και η βάφτιση πολιτογραφούνται στην επικράτεια του θανάτου, εφόσον ο ποιητής δέχεται ότι στιγματίζονται από οδύνη και κινούνται στις παρυφές του πένθους, καθώς ο πόνος που προκαλούν είναι δυσανάλογος σε σχέση με τις χαρές τους προς τους ανθρώπους.

Τρέχουν λοιπόν τα παιδιά για τα κέρματα, τρέχουν οι άνθρωποι για τη ζωή: «Τρέχουμε τρέχουμε// δρομείς που βιάζονται να φτάσουν/ ψελλίζοντας ανίδεοι/ νενικήκαμεν» (ποίημα «Πρωταθλητισμός»). Τρέχουν ν’ ανακοινώσουν τη νίκη, σχολιάζει ο Κουτσούνης, αναφερόμενος στον Αθηναίο δρομέα –κατά μία παράδοση ήταν ο Φειδιππίδης– που μετέφερε στην πόλη του τη χαρμόσυνη είδηση της νίκης («νενικήκαμεν») εναντίον των Περσών στον Μαραθώνα. Η πεποίθηση της νίκης ωστόσο διαψεύδεται οικτρά, γιατί ο αγγελιοφόρος, στο τέλος της υπερπροσπάθειάς του, αφήνει την τελευταία του πνοή. Κι έτσι, όποιος νομίζει πως νικά αποδεικνύεται «ανίδεος», γιατί οι βουλές του θανάτου διαφέρουν. Η περίβλεπτη νίκη υποβιβάζεται σε οδυνηρή ήττα. Ομοίως ο «πρωταθλητισμός» (τίτλος του ποιήματος) οδηγεί σε υποβιβασμό στον κάτω κόσμο. Κι ίσως εκεί να συναντά κάποιο άλλο κέρμα, τον οβολό για τον βαρκάρη των ψυχών προς τον Άδη.

Κατ’ αναλογία με τη νίκη, η τύχη των ανθρώπων σχολιάζεται ως «τύχη-βουνό» μόνο ειρωνικά. Σε χώρο που προσδιορίζεται ως οι «απέραντες/ φυτείες του ύπνου», δηλαδή σε νεκροταφείο, περιφέρεται ο «δίχως πρόσωπο» «επιστάτης», μια προσωποποίηση του Χάρου, και συναντά το ποιητικό υποκείμενο. Ο ποιητικός ήρωας είναι άρτι αφιχθείς στον νεκρικό λειμώνα, μα ο επιστάτης σπεύδει να τον καθησυχάσει, διαβεβαιώνοντάς του ότι δεν θα μείνει «ποτέ πια άνεργος». Μάλιστα, επαναλαμβάνει τη διαβεβαίωση εμφαντικά: «τυχερέ/ ποτέ πια άνεργος». Ο Κουτσούνης δεν αναφέρει πουθενά τη συνεκφορά «τύχη βουνό»· τιτλοφορώντας όμως «Βουνό» το ποίημά του, λειτουργεί συνειρμικά, υπονοώντας ακριβώς τη συγκεκριμένη έκφραση. Εντούτοις το σχόλιό του για την «τύχη βουνό» είναι άκρως ειρωνικό, γιατί η διασφάλιση από μια ενδεχόμενη ανεργία, υπό τη συνθήκη του θανάτου μόνο τύχη δεν είναι. Με τον τρόπο αυτό η τύχη ακυρώνεται κι απομένει μόνο το βουνό, ως Γολγοθάς μαρτυρίου για την ψυχή του νεκρού. Ο ποιητής απορρίπτει για μία ακόμη φορά το υποτιθέμενο κέρδος, για να τονίσει τον ζόφο του θανάτου.

Η ειρωνεία του Κουτσούνη φύεται και στις «Νεκρές φύσεις» του, όταν παρουσιάζεται ο τάφος ως «μικρό εξοχικό» και ο νεκρός ως «ωραίος αποτρόπαια». Αν το «εξοχικό» δηλώνει, στη συνήθη του χρήση, την κατοικία στην εξοχή, η τελευταία κατοικία του νεκρού θεμελιώνεται στην καρδιά της εξοχής, μέσα στα σπλάχνα της γης, όπου ο γεννημένος από τα υλικά της άνθρωπος επιστρέφει, «χώμα στο χώμα». Η αναφορά στη βιβλική ρήση «Χους ει και εις χουν απελεύσει», με την οποία απευθύνεται ο Θεός στον πρωτόπλαστο Αδάμ, είναι σαφής, κι εξίσου σαφή τα βάσανα που συνοδεύουν τον άνθρωπο στον βίο του με την έκπτωσή του από τον Παράδεισο. Το οξύμωρο «ωραίος αποτρόπαια» ενισχύει την ειρωνεία κι επιβεβαιώνει το σχόλιο της θλιβερής ανθρώπινης διαδρομής εντός μιας μάταιης ζωής.

Ο διάλογος του Κουτσούνη με τα βιβλικά παραδεδομένα είναι ευθύς στα ποιήματα «Εύα» και «Το μήλο». Το σκουλήκι στο μήλο της πρωτόπλαστης Εύας εισχωρεί στο ανθρώπινο σώμα και το κατατρώει, μετατρεπόμενο σε οχιά. Η μεταστοιχείωση του σκουληκιού σε φίδι συνοδεύεται κι από μετατόπιση του ενδιαφέροντος: ο ποιητής δίνει νέα διάσταση στο χρονικό των πρωτοπλάστων, καθώς το φίδι του πειρασμού εγκαταλείπει το δέντρο, μετοικεί στο ανθρώπινο σώμα και το υπονομεύει ψυχοσυναισθηματικά, επιτείνοντας τη σωματική κόπωση με την οποία τιμωρείται ο έκπτωτος από τον παράδεισο άνθρωπος. Επιμένοντας να αξιοποιεί ποιητικά τις μετατοπίσεις, ο Κουτσούνης μεταθέτει το μήλο των πρωτοπλάστων από το δέντρο στον ανθρώπινο λαιμό. Το ποιητικό υποκείμενο καλείται να το δαγκώσει στον λαιμό της αγαπημένης του, ως σωματικό όργανο, στο πλαίσιο του ερωτικού παιχνιδιού, εντός του οποίου μοιράζονται και οι ενοχές της προκλητικής ερωτικής πρόσκλησης: «έλα μού φωνάζεις/ δάγκωσέ το να γίνω συνένοχη». Οι ενοχές, συνεπώς, επιτείνουν τον ερωτισμό, ως απόρροια από τη διεκδίκηση καρπού απαγορευμένου και γι’ αυτό ακόμη ποθητότερου, αλλά και τον επισκιάζουν, εγγράφοντας στο παθητικό του έρωτα μια ολέθρια πτυχή, συναφή με το θανατερό κλίμα του βίου.

Οι συσχετισμοί τους οποίους διαρκώς επιχειρεί ο Κουτσούνης στην εξέλιξη της συλλογής του, είτε είναι λιγότερο είτε περισσότερο εμφανείς, προκαλούν και τον αναγνώστη να συσχετίσει τις νεκρές φύσεις του ποιητή με την κατεξοχήν ζωγραφική αποτύπωση της νεκρής φύσης, το κομμένο από το δέντρο μήλο. Στην προέκταση του συγκεκριμένου συσχετισμού θα επιβεβαιωνόταν πιθανώς η προβληματική φύση του έρωτα, στο πλαίσιο της μεταφορικής λειτουργίας του όρου «νεκρή φύση». Ο Κουτσούνης ωστόσο εκτείνει τους ποιητικούς του πειραματισμούς, οδηγώντας τον όρο από τη μεταφορική στην κυριολεκτική του σημασιοδότηση, όπως στην περίπτωση όπου ουσιαστικά άψυχη φύση καθίσταται το καμένο δάσος: «Δάσος μετά την πυρκαγιά/ ένα άδειο βλέμμα». Και με τον τρόπο αυτό, ενώ ο ποιητής ήδη είχε μεταβεί από τη μεταφορική στην κυριολεκτική λειτουργία, επιστρέφει πάλι, με τον συσχετισμό του καμένου δάσους με το «άδειο βλέμμα», στη μεταφορική λειτουργία, υπονοώντας τη νεκρή ψυχή ή, αλλού, και τη νεκρή μνήμη, όταν αυτή εξασθενεί στο πέρασμα των χρόνων: «Οσονούπω νυχτώνει/ και τα χρόνια αστράφτουν καρφιά/ στο φέρετρο της μνήμης».

Η προσέγγιση του Κουτσούνη εύλογα γεννά το ερώτημα αν η ζωή είναι άχθος, και μάλιστα το ερώτημα έρχεται στο φως ακριβώς μέσα από μία εικόνα επίπονης γέννας. Σε σκηνικό υπερβατικής συνύπαρξης του ποιητικού υποκειμένου με τον εαυτό του, η μητέρα του λογοτεχνικού ήρωα τού ζητά να την ξεγεννήσει, καθώς κυοφορεί αυτόν τον ίδιο και το φορτίο του της προκαλεί ασφυξία. Ο Κουτσούνης εκλογικεύει την υπερβατική σκηνή τοποθετώντας την ιστορία του μέσα σε όνειρο. Το σχόλιο του «άχθους» ωστόσο, που αφορά τελικά όχι μόνο τη γέννα αλλά γενικότερα τη ζωή, διατυπώνεται. Ιδωμένο βέβαια αντίστροφα, το αίτημα της μάνας ερμηνεύεται και ως διάθεση για ελάφρυνση της προσωπικής της ζωής. Ο Κουτσούνης περιπλανιέται «στου κανενός τη χώρα», όμως η ισορροπία ζωής-θανάτου είναι εξαιρετικά λεπτή. Το «άχθος» παρουσιάζεται δεδομένο, μα κι η αγωνία της ύπαρξης οδηγεί στη διεκδίκηση της ζωής. Γι’ αυτό και η ηρωίδα στο ποίημα «Απουσιολόγιο» τρέμει μήπως ο ίδιος της ο θάνατος περάσει απαρατήρητος: «στα βαθιά της γεράματα τώρα/ ένα πράγμα μονάχα τη νοιάζει/ να σημειωθεί στο απουσιολόγιο/ κανονικά όταν λείψει/ μην τυχόν κι ο απουσιολόγος/ κάνει τα στραβά μάτια/ και προπάντων μην τυχόν/ και δεν αντιληφθεί/ την απουσία της».

Η αμφιταλάντευση του ποιητή συγκροτεί λοιπόν από τη μια το τρίπτυχο «κανείς – τίποτα – μηδέν», καθώς, πέραν της χώρας του «κανενός», ο άνθρωπος καταλήγει νεκρός στο χώμα και κερδίζει «το έπαθλο του τίποτα» (ποίημα «Θέατρο»), ενώ κι ο αθλητής του έρωτα (ιδού και πάλι ο αθλητισμός!) είναι «ένας κοινός πρωταθλητής του μηδενός» (ποίημα «Η παλάμη»)· από την άλλη, συγκρουόμενη με το τρίπτυχο της ματαιότητας, η ίδια η «νεκρή φύση» ζωντανεύει, όταν τα πόδια του τραπεζιού βγάζουν ρίζες κι απλώνουν τη ζωογόνα τους ορμή. Κι όλα αυτά, σ’ ένα ποίημα («Δέος») που πηγάζει από το ποιητικό παρελθόν του Κουτσούνη, καταδεικνύοντας την ενότητα της ποίησής του (πρβλ. από τη συλλογή Έντομα στην εντατική το ποίημα «Επαναφορά», όπου τα ξύλινα έπιπλα ξαναγίνονται δέντρα, αλλά και το ποίημα «Επιστροφή», όπου ξαναγίνεται δέντρο η κιθάρα του ποιητικού ήρωα). Αν, επομένως, η προοπτική της «επαναφοράς» συνδυαστεί με τα ηχοχρώματα από τις κομβικές στη συλλογή μουσικές ορολογίες («diminuendo» και «coda»), και ιδίως με τη σήμανση του επιλογικού ποιήματος με τον μουσικό όρο «coda», ο οποίος δηλώνει το τελευταίο τμήμα μιας μουσικής σύνθεσης, τότε το μήνυμα της πάλης για μια «παράταση» ζωής («και βγάζοντας απ’ το μανίκι μου τον άσο/ θα σ’ αναγκάσω σε παράταση») επιτρέπει κάποια αισιοδοξία. Το βέβαιο παραμένει πως η πάλη θα συνεχίσει να ’ναι αμφίρροπη και σκληρή.

Γιάννης Στρούμπας

[ηλεκτρονικό περιοδικό Ο αναγνώστης, 12 Ιανουαρίου 2021]

+ - ▸ Παύλος Πέζαρος: «Φρέαρ (στο διαδίκτυο)», 5 Φεβρουαρίου 2021 Click to collapse

Ποιος είναι ο «Ούτις» και ποια η χώρα του;

Μια αναγνωστική προσέγγιση

Ο τίτλος και μόνο της τελευταίας 7ης ποιητικής συλλογής του ξεχωριστού ποιητή Στάθη Κουτσούνη (Νέα Φιγαλία Ολυμπίας, 1959), μες στην πολυσημία του, θα μπορούσε μόνος του να είναι ένα μονόστιχο ποίημα, που θα λειτουργούσε ως ένα είδος «εισαγωγής» για να μπει κανείς στο κλίμα των 32 περιεχόμενων ποιημάτων της.

Γιατί, ποιος είναι ο ανώνυμος «κανείς» και ποια η χώρα του; Θα μπορούσε βέβαια να είναι ο ίδιος ο ποιητής, οπότε η συλλογή θα είχε μια σαφή «αυτοβιογραφική», ας πούμε, νότα. Θα μπορούσε, όμως, να είναι και οποιοσδήποτε, στη χώρα του οποίου ζει και εμπνέεται ο ποιητής.

Μοιραία, έρχεται στο μυαλό ο πολύτροπος «Ούτις»: «Ούτις εμοί γ’ όνομα· Ούτιν δε με κικλήσκουσιν/ μήτηρ ηδέ πατήρ ηδ’ άλλοι πάντες εταίροι» (Ομήρου, Οδύσσεια, 366-367).

Είναι, μήπως, μια πρόσκληση στον αναγνώστη να επισκεφθεί τη χώρα του πολυμήχανου Οδυσσέα, προσωπίδα του ποιητή; Τότε, μήπως ο αναγνώστης προσομοιάζεται με τον μονόφθαλμο Πολύφημο;

«Χρόνια πολλά/ λέει ο ζωντανός στον πεθαμένο/ δεν έχω ανάγκη τις ευχές σου/ του απαντά εκείνος/ σε τούτη εδώ τη χώρα/ εγώ κατέκτησα εξάπαντος/ την αιωνιότητα// δική σου τώρα η σπουδή» («Σύγχυση», σ. 22)

Η ανωνυμία, πάντως, μπορεί να οφείλεται στην προσωπική επιθυμία ή/και σκοπιμότητα είτε να κρυφτούμε πίσω από το «κανένας» είτε να θεωρήσουμε ότι τα βιώματα και τα πάθη μας αναφέρονται όχι μόνο στο προσωπικό αλλά και στο συλλογικό επίπεδο μέσα σε συγκεκριμένο χωρόχρονο. Βέβαια, η απώλεια ονόματος συνεπάγεται μείωση της προσωπικής ευθύνης και, σε τελευταία ανάλυση, της ίδιας της ελευθερίας. Κάτι, δηλαδή, σαν δειλία, σαν λιποψυχία, σαν έλλειψη θάρρους, για την αντιμετώπιση μιας σκληρής πραγματικότητας που δεν την είχαμε υποψιαστεί. «Πένθιμα χτυπά η καμπάνα απ’ το πρωί/ και κάποιος καρφώνει αγγελτήρια/ …. // και μια γριά/ βγάζει κλεφτά τα κεφάλι της στην πόρτα/ και δεν κοτάει να ρωτήσει/ ποιος άραγε παντρεύτηκε» («Ορρωδία», σ. 15).

Σε κάθε περίπτωση, πάντως, στη χώρα του κανενός περισσεύουν μνήμες, εμπειρίες, αισθήματα και αντιδράσεις, που εκφέρονται με έναν λόγο βιωματικό και αντισυμβατικό, με λέξεις διαυγείς και ξεχωριστές για την ακρίβεια τους και την εκφραστική τους ρώμη, μνήμες που ανασύρονται από πολύτιμα σεντούκια και εκτίθενται σε κοινή θέα στον επισκέπτη του ποιητικού κόσμου του Σ.Κ., ακόμη κι αν πρόκειται για το νοητό «ένδυμά» του, όπως το (επεξεργασμένο) βαμβάκι που, ως πρώτη ύλη ενός λ.χ. αντρικού κοστουμιού, έχει εκτεθεί σε μια βιτρίνα-κλουβί και «ονειρεύεται τότε μιαν απόδραση/ βγαλμένη από ταινία/ μεσάνυχτα να σπάνε τατζάμια της βιτρίνας/ στης αστραπής ν’ ανεβαίνει τη σέλα/ και στις φυτείες των απαλών του χρόνων/ να ξαναβρίσκει τη χαμένη του γενιά/ και με τον άνεμο παρέα ν’ αλητεύει» («Βαμβάκι στο κλουβί», σ. 16).

Προς στιγμήν, μας φαίνεται ότι αρκεί μια μεταμφίεση, μια επιστροφή στην παραμυθία, στην Εδέμ της νιότης μας, για να μπορέσουμε να ξαναβρούμε το ρυθμό μας, την πρωτινή μας ζωτικότητα, μέχρις ότου παραδεχτούμε ότι το είναι μας έχει πλέον οριστικά προσαρμοστεί στο παρόν. «Πάσχιζα να βρω τι θα ντυθώ/ σ’ αυτό το μασκέ πάρτι των συμμαθητών/ μετά από τόσα χρόνια/ ώσπου ξεπήδησαν από μέσα μου/ οι πρωτινοί εαυτοί μου/ … // μα ήδη είχα πάρει τη στροφή/ κι ήταν αργά για υποκριτική/ έτσι δειλός και άσημος/ με ψίχουλα στα χέρια και σπασμένα δόντια/ πήγα στο πάρτι χωρίς μεταμφίεση/ μόνος εγώ μια θλιβερή παραφωνία» («Το πάρτι», σ. 17).

Αυτές οι λοξές ματιές σε μύθους και ιστορίες διατρέχουν τα περισσότερα ποιήματα της συλλογής, για να συνδεθούν με τα πάθη και τα άλγη του ποιητή αλλά και να αποτυπώσουν την επικαιρότητα της εποχής μας. Ενδεικτικά είναι τα, κάπως πιο «μακροσκελή», ποιήματα «Απολογία» (σ. 30-31) και «Αρέθουσα» (σ. 33), που με τα προσωπεία των μύθων (Κλυταιμνήστρας, Αλφειού) αναφέρονται στα πάθη του έρωτα που φτάνουν μέχρι και τον φόνο.

Τέσσερες συνθέσεις, που επιγράφονται «Νεκρές φύσεις», αναφέρονται σε φυτά, ζώα και ανθρώπους, όλα πεπερασμένα και οδηγημένα στον Κάτω Κόσμο. Εδώ καταγράφονται σε δίστιχα, τρίστιχα ή/και μονόστιχα, που θα μπορούσε να τα θεωρήσει κανείς και «ατίθασα» χαϊκού, στιγμιαίες απεικονίσεις σκληρότατων στιγμών της ζωής με μια ελλειπτική γραφή γεμάτη σιωπές: «Θάλασσα πηγμένη/ από τα δάκρυα των πνιγμένων» (σ. 18) και «Κουφάρι αλόγου σε ρεματιά/ κι ολόγυρα όρνια και σμήνη μυγών» (σ. 26) κι ακόμη «Δάσος μετά την πυρκαγιά/ ένα άδειο βλέμμα».

Από την άλλη, η υπαρξιακή αγωνία σε προσωπικό ή συλλογικό επίπεδο, υποδόρια αλλά παρούσα, εκφράζεται συχνά ακαριαία, υπαινικτικά: «μονολογούσε η γυναίκα/ με το χιόνι στα μαλλιά/ και τα γαλάζια ποτάμια/ στα χέρια και τα πόδια» («Diminuendo», σ. 27), και «παρόν γεμάτο διαψεύσεις/ βλέπω το μέλλον που ονειρεύτηκα/ ξεθωριασμένο το λουστρίνι/ και τα κορδόνια λιωμένα» («Χίμαιρα», σ. 41).

Επιπλέον, ένας βαθύς ερωτισμός διατρέχει σχεδόν όλα τα ποιήματα της συλλογής, ως «ασυμβίβαστοι κι ονειροπόλοι/ και προπαντός της ομορφιάς εραστές» («Το πάρτι», σ. 17), αγκαλιάζοντας τα υποκείμενα πρόσωπα και πράγματα με ευφάνταστες αλληγορίες του ελάχιστου και ευρηματικές μεταφορές. «Όταν σε σκέφτομαι/ τα χέρια μου πουλιά που δραπετεύουν/ φτιάχνουν φωλιές στο σώμα σου/ κι αρχίζει το παιχνίδι» («Το μήλο», σ 13) και «Έβγαλα τον έρωτά μου/ κόκκινο υγρό πουκάμισο/ τον κρέμασα στο δέντρο/ και τον κοιτάζω ενεός» («Καρφί», σ. 28).

Γενικότερα, πάντως, η κοινωνική διάσταση στην ποίηση του Σ.Κ. είναι συνεχώς παρούσα, υπερακοντίζοντας ίσως, εν τοις πράγμασι, την εσωτερίκευση του «μοντερνισμού» που κατακλύζει συνήθως την ποιητική μας παραγωγή από την μεταπολίτευση και εντεύθεν.

Τα στοιχεία που διακρίνουν την ποίηση του Σ.Κ. είναι, κατά τη γνώμη μου, η λιτότητα λόγου, η ελλειπτική αλλά καθαρή γραφή, η μουσικότητα και η εσωτερική ρυθμική που αφήνει χώρο για κρυμμένους έμμετρους στίχους, με επιτηδευμένα χάσματα, γεμάτα σιωπές. Η πλήρης έλλειψη, μάλιστα, των σημείων στίξης και των κεφαλαίων γραμμάτων, πολλαπλασιάζει τις έννοιες, αφήνοντας χώρο στον ρυθμικό παλμό του συνόλου της συλλογής, πράγμα που απελευθερώνει την πρόσληψη του δέκτη, κορυφώνοντας έτσι το ενδιαφέρον του.

Τέλος, κατά την άποψή μου, τα ποιήματα της παρούσας συλλογής, αριστοτεχνικά δομημένα, συστρέφονται γύρω από έναν συγκεκριμένο άξονα που δικαιώνει απόλυτα τον τίτλο της, με τον ποιητή να δηλώνει, ολοκληρώνοντας το (μουσικό) κομμάτι του, «…εγώ πασχίζω/ να παίξω μαζί σου στα ίσια/ γευόμενος μέχρι το μεδούλι/ την ηδονή απ’ τα μικρά μου τρόπαια» («Coda», σ. 43). ‘Η, όπως θα τραγουδούσε κι ο Μανώλης Ρασούλης, «εγώ είμαι ένας κανένας που σας σεργιανά».

Παύλος Πέζαρος

[ηλεκτρονικό περιοδικό Φρέαρ {στο διαδίκτυο}, 5 Φεβρουαρίου 2021]

+ - ▸ Βαγγέλης Τασιόπουλος: «Book Press», 20 Φεβρουαρίου 2021 Click to collapse

Στην έβδομη ποιητική του κατάθεση ο Στάθης Κουτσούνης επιχειρεί με λόγο λιτό και καθαρό να συντάξει την προσωπική του μυθολογία, ανασύροντας επιβιώματα του παρελθόντος που τροφοδοτούν τη μνήμη και τον αφορούν. Συμπυκνώνει με την προσήκουσα ευγένεια στο παιχνίδι του φωτός με το σκότος την ευρηματική συνέχεια της ζωής. Ό,τι του ανήκει έρχεται και φεύγει με την παλίρροια και την άμπωτη τροφοδοτώντας τη σύγκρουση, επιτείνοντας τη συγκίνηση έτσι στο ποιητικό αποτέλεσμα.

Η ιδέα στηρίζεται σε ένα είδος νοσταλγίας, η οποία ξεκινάει από τη μνήμη και σχεδιάζοντας διαδρομές έως το αναπόφευκτο αφήνει τα ποιητικά της ίχνη. Το καλό κατευόδιο των αγαπημένων είναι η πλάνη της αλήθειας, αφού το σκοτάδι αφαιρεί οποιαδήποτε δυνατότητα. Άλλωστε η εμπειρία της αντίπερα όχθης είναι οριστική και αμετάκλητη. Ιδού ο λόγος που ο ποιητής αποδέχεται τη συνδρομή του αρχαίου λόγου και της λαϊκής σοφίας για να εκφράσει τις παρηγορητικές στιγμές ενός επίμονου πόνου. Προτάσσει εικόνες οι οποίες φροντίζουν να επισημάνουν και να λειτουργήσουν την αλληγορία, ούτως ώστε το τετελεσμένο να δηλωθεί χωρίς τραγικές συνέπειες: «στου κανενός τη χώρα/ ήδη τρεις μέρες ανεμίζει το σχοινί».

Ο χρόνος εφευρίσκει τρόπους μέσω της ποιητικής του Στάθη Κουτσούνη για να εισχωρήσει στις ζωές των ανθρώπων και να αναμετρηθεί με το πεπερασμένο. Στήνει τις ξόβεργες με δόλωμα τη ματαιοδοξία. Στη σκηνή του παραδείσου στο ποίημα «Εύα» γράφει:

«[…]// η γυναίκα γυμνή/ […]/ κόβει το μήλο για να δοκιμάσει/ και με την πρώτη δαγκωνιά/ ξεπροβάλλει ένα σκουλήκι// είσαι όμορφη της λέει/ αν μ’ αφήσεις να μπω μέσα σου/ θα σου φανερώσω τη γνώση/ το μυστικό για να μείνεις αμάραντη/ κολακευμένη εκείνη το πιστεύει/ και το σκουλήκι εισχωρώντας/ αρχίζει να δουλεύει ακάματα// από τότε μεγαλώνει/ θεριεύει εντός μου και τρώει/ οχιά τα σωθικά μου».

Και στο επόμενο ποίημα, «Το μήλο», όπου η συμμετοχή στο ερωτικό παιχνίδι καταλήγει στη συναινετική ενοχή, ο ποιητής αφήνει στις προστακτικές («έλα», «βάλε», «γίνε», «πνίξε με», «δάγκωσέ το»…) τη χρονική ακολουθία για να προσδιορίσει την ερωτική αταξία.

Η έννοια της τάξης και της διασάλευσής της χρήζει ιδιαίτερης μνείας, καθώς εισχωρούμε Στου κανενός τη χώρα. Έτσι λοιπόν, καθώς ο ποιητής γνωρίζει καλά τη νοοτροπία των ανθρώπων του γενέθλιου τόπου του για ό,τι ξενίζει και για τον κανόνα της έξωθεν καλής μαρτυρίας, τολμά να μεταλλάξει τον ιδιωτικό του χώρο και να τον μετατρέψει σε δημόσιο. Ο κίνδυνος αφορά ολόκληρη την κοινότητα κι ό,τι διαταράσσει την τάξη θέλει κουράγιο και αγώνα για να γίνει αποδεκτό. Το ποιος θα βγάλει το φίδι από την τρύπα είναι ένα στοίχημα που αντέχει ακόμα:

«[…]/ ήταν αταίριαστο με τ’ άλλα έπιπλα/ διατάρασσε την τάξη/ πού ακούστηκε τραπέζι ανθισμένο/ τι θα ’λεγαν οι φίλοι μου/ …» («Δέος»).

Στο ασφυκτικό αυτό περιβάλλον οι επιθυμίες αναβάλλονται και τότε το όνειρο αποκτά υπόσταση, γίνεται το ανάχωμα της ολοκληρωτικής υποταγής για ό,τι χάθηκε οριστικά και η προσδοκία της απόδρασης που έρχεται πιο κοντά:

«[…]// ονειρεύεται τότε μιαν απόδραση/ βγαλμένη από ταινία/ […]/ και στις φυτείες των απαλών του χρόνων/ να ξαναβρίσκει τη χαμένη του γενιά/ και με τον άνεμο παρέα ν’ αλητεύει» («Βαμβάκι στο κλουβί»).

Σ’ αυτή την ποιητική περιπέτεια ο Στάθης Κουτσούνης επιστρέφει σ’ ό,τι τον καθόρισε, «στους πρωτινούς του εαυτούς, τον Τρελαντώνη, τον Μικρό Σερίφη, τον Δον Κιχώτη, τον Μπολιβάρ, τον Καζανόβα και τον Σέρλοκ, τους ατίθασους, ονειροπόλους, ασυμβίβαστους επαναστάτες και προπαντός της ομορφιάς εραστές». Ο ποιητής καταφέρνει να εξηγήσει το ηρωικό και το πένθιμο της παιδικής ηλικίας στην ελληνική ενδοχώρα, καθώς και πώς προέκυψε και σε τι συνίσταται η συνέχεια. Οι παρακάτω στίχοι απαντούν, νομίζω:

«[…]// μα ήδη είχα πάρει τη στροφή /[ …] / έτσι δειλός και άσημος/ με ψίχουλα στα χέρια και σπασμένα δόντια/ πήγα στο πάρτι χωρίς μεταμφίεση/ μόνος εγώ μια θλιβερή παραφωνία» («Το πάρτι»).

Μέσα σ’ αυτό το πλαίσιο, ο ποιητής βιώνει τα μικρά και τα μεγάλα. Αποκωδικοποιεί τα κελεύσματα και τις προτροπές και συνδέει τα αφηγήματα, τις μεταφυσικές ανησυχίες, κρατώντας αποστάσεις από τον κυρίαρχο λόγο. Στη μυθολογία του κατακερματίζεται το δεδομένο και επικρατεί η δική του αιρετική, ανθρώπινη ματιά. Στο ποίημα «Σκεύος εκλογής» που αναφέρεται στον Ιούδα, δεν επαναπαύεται στο αμάρτημα, αλλά στην παραπλάνηση: «[…]/ όλοι στο κόλπο κι όλοι ίδιοι/ προδομένος εγώ και όχι εσύ Κύριε».

Η ζωή και ο θάνατος για τον ποιητή είναι ένα παιχνίδι της μεταφυσικής του νου. Εκφράζεται ακόμη κι ως ένα αστείο μεταξύ των ανθρώπων. Άλλοτε η αλληγορία γίνεται σαρκασμός και κάποιες φορές, όπως στον μεταθανάτιο γάμο, η παρηγορητική συνθήκη που γλυκαίνει το πένθος («Στεφάνι», «Νήμα», «Άχθος»). Από κοντά κι ο έρωτας που κατακτά τον ζωτικό χώρο των ανθρώπων, δεν νοείται χωρίς οδύνη. Αυτός ο πόνος κυλάει στις μικρές και τις μεγάλες στιγμές του βίου για να μείνουν τα τεκμήρια, άλλοτε ως εσώρουχα στο πάτωμα («Χωρισμός») και στην πιο ακραία μορφή ως εργαλεία του φόνου («Απολογία»). Όμως ο έρωτας για τον Στάθη Κουτσούνη είναι η ανυπέρβλητη στιγμή της σύγκρουσης, υπάρχει και μετά τον θάνατο, επιβιώνει, είναι το έπαθλο της κάθε στιγμής του βίου. Όπως γράφει, ο πόθος είναι ο άσος στο μανίκι κι είναι εκείνος που αναγκάζει σε παράταση («Παίζω άρα υπάρχω», «Coda»). Παρόλο που το τέλος ανήκει στον θάνατο, ο έρωτας πάντοτε θα διεκδικεί, μάταια έστω.

Καταλήγοντας θέλω επιπροσθέτως να επισημάνω πως η εξαίρετη ποιητική συλλογή του Στάθη Κουτσούνη Στου κανενός τη χώρα διακόπτεται από τέσσερα στάσιμα-«νεκρές φύσεις» με ολιγόστιχα ακαριαία ποιήματα, τα οποία λειτουργούν σαν τις κοφτές ανάσες της ζωή μας και καθαγιάζουν τα μικρά κι ασήμαντα του βίου.

ΝΕΚΡΕΣ ΦΥΣΕΙΣ i

Αετός που κείτεται
στου κυνηγού τα πόδια

⁜

Γεροντοκόρη στο παράθυρο
ασπρόμαυρη φωτογραφία

⁜

Ροτόντα με δύο καρέκλες
σ' όποια και να καθίσω
η άλλη μένει άδεια

⁜

Γέρος στο καρεκλάκι του μωρού
στο πίσω κάθισμα της λιμουζίνας
που τον πάει αργά στην εξοχή

Επίσης πως ο ποιητικός άξονας είναι το παιχνίδι, η αναμέτρηση της ζωής με τον θάνατο· εκείνο όμως που επικρατεί δεν είναι ο ζόφος, αλλά η άγρια χαρά ότι παλέψαμε.

Βαγγέλης Τασιόπουλος

[διαδικτυακή πύλη για το βιβλίο, τις ιδέες και τον πολιτισμό

BookPress, 20 Φεβρουαρίου 2021]

+ - ▸ Θεοδόσης Πυλαρινός, «Η Αυγή της Κυριακής», 21 Φεβρουαρίου 2021 Click to collapse

Στην παράταση

Ο Στάθης Κουτσούνης έχει μακρά πορεία και παρουσία στην ποίηση. Έξι ποιητικές συλλογές δηλώνουν ασφαλώς μια γόνιμη προσφορά. Εκείνο όμως που χαρακτηρίζει τη διαδρομή του είναι η σταθερή συνέχεια, η συνέπεια, το ξεχωριστό χρώμα της φωνής, τα οποία διαμορφώνουν το ύφος της γραφής του, στο οποίο αναγνωρίζεται προσωπική ταυτότητα ως μοναδικός τρόπος έκφρασης.

Ο Κουτσούνης είναι ποιητής με υπαρξιακές αναζητήσεις. Τον απασχολεί επίμονα η τύχη του ανθρώπινου όντος, στο πεπρωμένο του οποίου προσπαθεί υπομονετικά να εισχωρήσει από συλλογή σε συλλογή. Θεματική δύσβατη και αβέβαια, εστία απόρθητη για τους φιλοσόφους και τους ποιητές όλων των εποχών, πορεία στο ανασφαλές πεδίο μεταξύ ζωής και θανάτου, διανύθηκε έως τώρα από αυτόν με υπομονή και στωικότητα, με ήπιους τόνους, ένα είδος αντίστασης στη σκληρότητα και τραγικότητα του ζητούμενου –είναι άραγε αποδοχή του προορισμένου; ή μήπως η ελπίδα ανεύρεσης ενός αντίδοτου, της ανάλυσης δηλαδή του μαύρου, του «άχρωμου χρώματος», που διακρίνεται για την αμοιβαία αντιπάθειά του προς το φως, παρά την αναπόφευκτη εναλλαγή και συμβίωση μαζί του;

Σύντομη θεώρηση της ποίησης του Κουτσούνη καταδεικνύει δύο τινά: α) τη μεγάλη ωρίμαση του έργου του, θεματικά και μορφικά, με σημάδια αποδεικτικά του παράλληλου σταδιακού μεστώματος της όλης θεωρητικής σκέψης του, και β) την επισήμανση της μετάβασης σε άλλο στάδιο, με τον σαφέστατο υπαινιγμό, εντίτλως, στη συλλογή Στου κανενός τη χώρα, η οποία έρχεται ως απόρροια βιωματική. Διότι χωρίς ενδοιασμούς, αμφιβολίες ή αναβολές στην έβδομη αυτή συλλογή χάραξε με έντονα σκούρα χρώματα το περίγραμμα της δικής του «έρημης χώρας». Ερυθρόχρωμος, σαν το αίμα, φιγουράρει ο τίτλος στο εξώφυλλο της συλλογής που διαχέει τη μοναξιά, την απέκδυση όσων ανήκουν στη ζωή, τη σκυθρωπότητα, με τη βοήθεια της εικόνας του εξωφύλλου, μιας αναγκαστικής εισόδου στο απόλυτο σκοτάδι με βήμα κουρασμένο και σκυμμένο το κεφάλι.

Η θεματική, η μορφική και γλωσσική διαφορά σε σχέση με ό,τι προηγήθηκε αυτής της συλλογής είναι θεαματική. Προμηνύθηκε, είναι η αλήθεια, ότι κάτι επίκειται. Όμως, γνωρίζοντας τα νηφάλια βήματα του ποιητή από συλλογή σε συλλογή, θεωρούμε άλμα τη μετάβαση στη χώρα του κανενός, τον αρχαίο ζόφο του προβληματιζόμενου ανθρώπου για το τι μέλλει γενέσθαι –το μότο, προς επίρρωση των ανωτέρω, αποδίδει εμφατικά με κάθε λέξη του τη θλίψη της ημέρας της κρίσεως: τόδ΄ ήμαρ ημίν κύριον, διασκεδάζοντας τις όποιες αμφιβολίες περί του περιεχομένου. Ως προς τη μορφή των ποιημάτων, θα παρατηρήσουμε ότι αποκτά αυτή ευελιξία, και ως προς τη γλώσσα, ότι αποδίδει ευθέως, χωρίς υπερρεαλίζοντα στοιχεία και αμφισημίες, τα σημαινόμενα, με μοναδικό μυστηριακό στοιχείο το τι κρύβεται στο απέραντο μαύρο των πεδίων τού τίποτε. Πρόκειται για την ωριμότερη και την καλύτερη από τις συλλογές του ποιητή, στην οποία η φθορά και η απώλεια (πολυώδυνες μορφές θανάτου και προσημάνσεις του) κατέχουν κεντρικό ρόλο, η δε περιπνέουσα περίσκεψη, με ένα είδος αναδρομικού διαλογισμού, βαπτισμένου στη μελαγχολική διάθεση, μοιάζει να λειτουργεί ως συνολική ανάκληση του παρελθόντος, ως επίγνωση για το πραγματικό νόημα της ζωής, ως ανελέητο τελικώς δούναι, έπειτα από πολλά αλλά φευγαλέα λαβείν.

Ο Κουτσούνης επέτυχε από το πρώτο έως το έσχατο ποίημα του βιβλίου να μας οδηγήσει σε χώρους υποβλητικούς και να δώσει, αλλού διακριτικά, αλλού στιγματιστικά, το χρώμα του πένθους:1

Νερά του ποταμού θολά

κι από πουλί ούτ’ ένας ήχος

όρνια μονάχα κρώζουνε

τροχίζοντας τα ράμφη τους

κι ο αγέρας τού χτενίζει τα μαλλιά

και τον μαλώνει μουρμουρίζοντας

απ’ τη δική του όμως τη μεριά

τίποτα δεν σκιρτά

στου κανενός τη χώρα

ήδη τρεις μέρες ανεμίζει στο σχοινί

Τα ποιήματα της «χώρας» τα διαποτίζει προδιάθεση γεμάτη θλίψη, δραματικότητα, εδρασμένη σε διαχρονικά πρότυπα τραγικών προσώπων2, μακάβριες υποσημάνσεις, η αίσθηση της ανέφικτης ανατροπής. Η απουσία θεωρητικών απόψεων ή κούφων φιλοσοφικών στοχασμών και η αντικατάστασή τους με παραδείγματα απτά από τη νομοτέλεια της φύσης ή από την ιερότητα απλών αντικειμένων3 που χαρακτηρίζουν με τη χρήση τους τη ζωή μας, εντάσσονται στα στοιχεία εκείνα που αφοπλίζουν τον αναγνώστη για τη μοίρα του. Οι «Νεκρές φύσεις», για παράδειγμα, ποιημάτια δύο-τριών στίχων, κατανεμημένες σε τέσσερα μέρη, είναι νεκρές στην κυριολεξία και πλήττουν πένθιμα ευαίσθητες χορδές του ανθρώπινου πόνου: Γεροντοκόρη στο παράθυρο/ ασπρόμαυρη φωτογραφία || Δάσος μετά από πυρκαγιά/ ένα άδειο βλέμμα || Κοκαλωμένος ο λαγός/ στου κυνηγού μπροστά τον προβολέα. Αλλού πλεονάζει η ματαιότητα, διογκωμένη από την αμεριμνησία, τη ματαιοπονία ή τη ματαιοδοξία4:

Τρέχουμε τρέχουμε

δρομείς που βιάζονται να φτάσουν

ψελλίζοντας ανίδεοι

νενικήκαμεν

Και οι απολήξεις των ποιημάτων, κάτι σαν εγκαυστικά επιμύθια5, συνιστούν επιτυχείς τρόπους με μορφολογικό ενδιαφέρον. Για παράδειγμα, στο ποίημα «Παίζω άρα υπάρχω» (σ. 42), παραβάλλοντας τη ζωή με τυχερό παιχνίδι, έπειτα από αγωνίες χαρτοπαικτικού ιλίγγου, από ελιγμούς και μπλόφες, από στραβοπατήματα και ελπιδοφόρες ανακάμψεις, η «ανένδοτη γκίνια» ακολουθεί ανελέητη και ο ποιητής κλείνει με τον ελεγειακό τόνο της αναπότρεπτης ήττας: «ευτυχώς που πάλι θα χάσω» – μνήμη παλαιά της ήττας της ποίησης και των ποιητών. Στο ποίημα «Coda» (σ. 43) αποκαλύπτει τον νικητή, αρχίζοντας με τους στίχους «Πάντα εσύ θα νικάς στο τέλος» και κλείνοντας με τη θαρραλέα αντίσταση «θα σ’ αναγκάσω σε παράταση», που ωστόσο δεν παύει να συνιστά αποδοχή της ήττας, ενσυνείδητη, αλλά όχι μεμψίμοιρη υποταγή στο επικείμενο τέλος.

Ο Στάθης Κουτσούνης με τη συλλογή αυτή έκανε εντυπωσιακή μετάβαση σε χώρους δύσβατους που καλείται τώρα να περπατήσει, δικαιώνοντας τη θέση του, ως ένας από τους αντιπροσωπευτικότερους ποιητές της γενιάς του.

[1] «Στο σχοινί», σ. 9.

[2] «Εύα», σ. 12.

[3] «Δέος», σ. 14.

[4] «Πρωταθλητισμός», σ. 11. Βλ. και «Θέατρο», σ. 36, όπου κλείνει με «το έπαθλο του τίποτα».

[5] Βλ. «Σύγχυση», σ. 22, «Το μήλο», σ. 13.

Θεοδόσης Πυλαρινός

[εφημερίδα Η Αυγή της Κυριακής – Αναγνώσεις, 21 Φεβρουαρίου 2021]

+ - ▸ Χρίστος Παπαγεωργίου: «Poetix», τεύχ. 25, Άνοιξη-Καλοκαίρι 2021 Click to collapse

Αναφορά σε όλους και στον κανένα

Η ποίηση του γνωστού ποιητή και φιλόλογου Στάθη Κουτσούνη ουσιαστικά προβάλλει ως πέπλο που καλύπτει σημαντικά γεγονότα, ως αχλή που συνδράμει προς μια περαιτέρω διερεύνηση θεμάτων που η ίδια αναδεικνύει, ως σκέπασμα παράλληλων εκδοχών που ξεκινάνε από το απλά ρεαλιστικό και καταλήγουν σε αιθέριες, μυσταγωγικές και φανταστικές, πίσω από τα δρώμενα, επιλογές. Ο Στάθης Κουτσούνης είναι ένας μετριόφρων δημιουργός, χωρίς τυμπανοκρουσίες και φανταχτερές ποιητικές εκφάνσεις, ισορροπημένος και σεμνός, χωρίς βαρύγδουπες και κενές στιχουργικές εμπνεύσεις, είναι δημιουργός ο οποίος καθόλου κραυγαλέα αλλά μάλλον χαμηλόφωνα περνά τα μηνύματά του με τρόπο άκρως αποδεκτό, χωρίς ιδιαίτερες δυσκολίες, χωρίς κομπασμούς και αοριστολογίες, το αντίθετο, με σαφώς φλογερό και ζεστό πρόσημο, το οποίο και αποδεσμεύει μια μεγάλη ψυχαγωγική ένταση. Ο ποιητής Κουτσούνης (και σε αυτό θα μείνουμε σε όλη μας την κριτική εκτίμηση, όχι γιατί το υπόλοιπο έργο πάσχει από ποιότητα αλλά γιατί οι "Νεκρές φύσεις" φιγουράρουν ως υψηλού επιπέδου ποίηση) στέκεται σε κάθε τι το θεμιτό, το εναγωνίως χρήζον βοηθείας, το "άρρωστημένο", το πολλαπλώς καθολικό. Λέει λοιπόν στις «Νεκρές φύσεις i»:

Αετός που κείτεται

στου κυνηγού τα πόδια

∞∞∞

Γεροντοκόρη στο παράθυρο

ασπρόμαυρη φωτογραφία

∞∞∞

Ροτόντα με δύο καρέκλες

σ’ όποια και να καθίσω

η άλλη μένει άδεια

∞∞∞

Γέρος στο καρεκλάκι του μωρού

στο πίσω κάθισμα της λιμουζίνας

που τον πάει αργά στην εξοχή (σελ. 10)

Η ποίηση, ως μητέρα όλων των τεχνών, είναι εκείνο το είδος του λόγου το οποίο ευαισθητοποιείται από πανανθρώπινες αξίες, από ερεθίσματα άκρως φιλοσοφικά, από παραμέτρους που κινούνται στα όρια του βιώματος και παράλληλα από μικρά, καθημερινά, αξιοσέβαστα και αρκούντως βολικά, θα έλεγα, γεγονότα, έτσι ένας ποιητής του ύψους του Κουτσούνη δεν θα μπορούσε να μην τα αναδείξει, να μην τους δώσει μορφή, να μην τα θρηνήσει, να μην τα προτάξει στο προσωπικό του προφίλ. Και μιλώ βασικά για ό,τι ωραιότερο εμπεριέχει η ζωή μας, για ό,τι πιο σκανδαλώδες και ρευστό, όπως είναι ο έρωτας, και για ό,τι πιο οδυνηρό, πιο αποτρόπαιο, πιο απαισιόδοξο, πιο λυπητερό, όπως είναι ο θάνατος. Ο θάνατος όχι μόνο ο ανθρώπινος, ο τετελεσμένος, αλλά συνάμα και ο θάνατος της ηθικής, των αρχών, της αρετής, της ευαίσθητης πλευράς οποιουδήποτε ζώντος οργανισμού, οποιουδήποτε ανασαίνει σε αυτόν τον κόσμο, σε αυτή την πλάση. Άρα για μια ακόμη φορά, σε έναν άλλο έξοχο ποιητή, συναντάμε το τελειωτικό κλισέ, το εμπνευσμένο και ατομικό αλλά και συλλογικό, πάντα όμως το εντελώς από καρδιάς αλλά και οδύνης επακόλουθο, το οποίο δεν είναι τίποτα άλλο, τίποτα περισσότερο από τη θέση που ο δημιουργός κατέχει εντός του. Ένα επακόλουθο, το οποίο παίρνει σάρκα και οστά, γίνεται εικόνα και απεικόνιση, συμβουλεύει και νουθετεί, εν κατακλείδι σηματοδοτεί την αρχή μιας θύελλας εσωτερικής, η οποία και εξέρχεται τυπωμένη στο χαρτί, ως θέσφατο δημιουργίας. Λέει λοιπόν ο ποιητής στις «Νεκρές φύσεις ii»:

Επάνω στο τραπέζι ζώνη κυνηγού

με δυο ορτύκια στ’ άγκιστρά της

∞∞∞

Θάλασσα πηγμένη

από τα δάκρυα των πνιγμένων

∞∞∞

Χώμα στο χώμα ο νεκρός

ωραίος αποτρόπαια

μες στο μικρό εξοχικό του

∞∞∞

Ολάνοικτο στον ήλιο το φυλάκιο

και μέσα στραφταλίζοντας

ο κόσμος των οστών (σελ.Ι8)

Και αν αναλογισθεί κανείς και ρωτήσει (όχι ως μύστης της ποίησης αλλά ως απλός αναγνώστης) τι σημαίνει να διαβάζει για θάνατο σε ένα βιβλίο, αφού ο θάνατος είναι γύρω μας, παντού, μας κυκλώνει ολημερίς, οδυρόμαστε όταν χάνουμε προσφιλές μας πρόσωπο, η απάντηση είναι τόσο αυτάρκης, τόσο δεδομένη, που ο Κουτσούνης την εκτοξεύει προς την πλευρά μας, με έωλο και θα έλεγα με ίσως αυτοδίκαιο τρόπο: ο θάνατος ίδιος σε όλες τις περιπτώσεις, το πέρασμα από το ένα σύμπαν σε ένα άλλο, αληθινός όσο ελάχιστα πράγματα (πεθαίνοντας γνωρίζουμε λιγότερα από όσα ξέραμε όταν γεννηθήκαμε) οφείλει να έχει χαρακτηριστικές συνιστώσες, να χρωματίζεται από άπειρες σκηνές, να προσαρμόζεται σε ένα είδος εναγώνιας έκφρασης, με δυο λόγια να αποπέμπει το κενό (ή έστω να το υποβαθμίζει μπρος στα μάτια μας προκειμένου να το αντιληφθούμε με όσο το δυνατόν λιγότερη θλίψη) και να προσφέρει τις προϋποθέσεις που είναι αναγκαίες για να αντέξουμε τον χαμό, την απώλεια, την απουσία. Από ένα πουλί που το βρίσκει το όπλο του κυνηγού μέχρι ένα αυτοκινητιστικό δυστύχημα όπου όλοι περνάνε τον φράχτη, η μυθοποίηση, η ιστορία, το παραμύθι, είναι το ίδιο (απλώς αναμένουμε την πεζογραφία να διορθώσει το ελλειπτικό, το αποσπασματικό, το αναφορικό μότο της ποίησης) έτσι ώστε να είμαστε σε θέση να καταλάβουμε τον λόγο –συμπτωματικός; μοιραίος; αυταπόδεικτος;– που ζώντες οργανισμοί παύουν να υπάρχουν, παύουν να κελαηδούν, παύουν να τραγουδούν, παύουν να μονολογούν. Διαβάστε τις «Νεκρές φύσεις iii»:

Σπουργίτι νεκρό πάνω στο ράμφος του

∞∞∞

Κοκαλωμένος ο λαγός

στου κυνηγού μπροστά τον προβολέα

∞∞∞

Κουφάρι αλόγου σε ρεματιά

κι ολόγυρα όρνια και σμήνη μυγών

∞∞∞

Μάζα σιδερικών και αίματος

αστράφτει πένθιμα

απομεσήμερο στην εθνική (σελ.26)

Ο Στάθης Κουτσούνης, ποιητής της γενιάς του ’80, από τους πλέον κλασικούς εκφραστές της, με κάθε καινούργια του συλλογή πιστοποιεί τη σημασία μιας ποιητικής πορείας, η οποία και εστιάζει, δίνοντας στιγμές μεγάλης συγκίνησης και άφθαρτης έκλυσης συναισθημάτων. Ο συγκεκριμένος ποιητής είναι μια πολύ καλή επιλογή για πολλούς λόγους –μερικούς από τους οποίους αναφέραμε και αναλύσαμε παραπάνω– κυρίως όμως γιατί δεν επαναλαμβάνεται, γιατί όλο και κάτι καινούργιο έχει να δώσει, όλο και κάτι νέο σκέφτεται και καταθέτει με τις κεραίες του, οι οποίες είναι πάντα τεντωμένες. Γιατί ο θάνατος ενός παιδιού που χάνεται στη θάλασσα προσπαθώντας να περάσει στη χώρα μας ή το κάψιμο ενός δάσους που λαμπαδιάζει πραγματικά και συμβολικά, όσο καθημερινά και αν φαίνονται, τόσο τεράστια είναι από άποψη εκπεφρασμένη, από πλευράς διαλογικής, που εμπεριέχει μια τέλεια αφορμή, αιτία και ευκαιρία να κλείσουμε, προτείνοντας τις «Νεκρές φύσεις iv», κυρίως για ψυχαγωγικό προβληματισμό:

Μπρούμητα στην ακτή μελανιασμένο

παιδί χωρίς πατρίδα

που το ξέβρασε η θάλασσα

∞∞∞

Μικρό νεκροταφείο

όμοιο με των ορνέων το στομάχι

∞∞∞

Δάσος μετά την πυρκαγιά

ένα άδειο βλέμμα

∞∞∞

Οσονούπω νυχτώνει

και τα χρόνια αστράφτουν καρφιά

στο φέρετρο της μνήμης (σελ.34).

Χρίστος Παπαγεωργίου

[περιοδικό Poetix, τεύχος 25, Άνοιξη-Καλοκαίρι 2021]

+ - ▸ Νικολέττα Κατσιδήμα: «Μανδραγόρας», τεύχ. 64, Απρίλιος 2021 Click to collapse

Πολιτογραφώντας μας ο Στ. Κουτσούνης στου Κανενός τη χώρα

Στου κανενός τη χώρα είναι ο τίτλος του νέου ποιητικού βιβλίου του Στάθη Κουτσούνη. Και παρόλο που ο χαρακτηρισμός κανενός ίσως υποδηλώνει μια ενδόμυχη επιθυμία αυτοαναίρεσης ή –ιδωμένος αλλιώς, υπό το πρίσμα δηλαδή της ομηρικής, πολυμήχανης πλευράς του– μια προσήμανση διεθνιστικής εντοπιότητας, ο αναγνώστης, όσο «ανέστιος» κι αν τυγχάνει να νοιώθει, εγκλωβισμένος ανάμεσα στις μυλόπετρες του αφιλόξενου καθημερινού γίγνεσθαι, βρίσκει στους στίχους μια «πατρίδα» και πολιτογραφείται με ανακούφιση ως υπήκοός της.

Περιγράφει αυτά που ο άνθρωπος άτακτα κι αμυδρά ψυχανεμίζεται, τα αισθητοποιεί μέσω ενός καλά δουλεμένου λόγου, τα φωτίζει έως το μεδούλι των πιο ανεπαίσθητων λεπτομερειών τους κι εν τέλει τα προσφέρει στον αποδέκτη ως εκτυφλωτικά βεγγαλικά αυτοσυνειδησίας, υπό την προϋπόθεση βέβαια πως αυτός θα είναι πρόθυμος να διαβάσει το δεύτερο «αόρατο» ποίημα που κρύβεται πάντα μέσα στο κάθε ορατό.

Μια στοχαστική δύναμη, ευφυής και κρυστάλλινη, ξεδιπλώνεται αβίαστα κι οδηγεί τον κοινωνό της στη θέαση ενός βάθους που ποτέ δεν εκτροχιάζεται στην ασαφή κι απροσπέλαστη σκοτεινότητα, στην οποία ενίοτε παγιδεύεται ο ποιητικός λόγος.

Η μαγεία της γραφής του Στάθη Κουτσούνη συνίσταται μεταξύ άλλων και στη γενναιόδωρη προσφορά μιας νοητικής και συναισθηματικής κορύφωσης ως αποτέλεσμα στοχευμένων εκφραστικών επιλογών, που πυροδοτούν την αντιληπτική ικανότητα, μετουσιώνοντάς την στη συνέχεια σε συναίσθημα. Και η, με αυτή τη σειρά, διαδοχή (νόηση – συναίσθημα) είναι η μόνη που μπορεί να προσφέρει την ευκρινέστατη δυνατή θέαση της πραγματικότητας, συνοδευόμενη από το δέος και την έκπληξη απέναντι σε κάθε τι αληθινό· ικανότητα με την οποία εξοπλιζόμαστε από παιδιά, αλλά αργότερα, μεγαλώνοντας, τη χάνουμε μέσα στον κυκεώνα της αποσυναισθηματοποίησης των πάντων. Μόνιμα όμως διψάμε, συνειδητά ή υποσυνείδητα, για αυτή την απολεσθείσα ματιά. Κι αυτό ακριβώς μας προσφέρει ο Στάθης Κουτσούνης, τη δυνατότητα επανάκτησής της, την παλινδρόμηση στην αγνή, ελεύθερη από αλλοτριωτικές συμβάσεις οπτική, την υπενθύμιση δηλαδή του παιδικού μας προσώπου ως της μόνης αλήθειας.

Βέβαια δεν υπηρετεί εσκεμμένα αυτό ο ποιητής, δεν υποτάσσει τον λόγο του σε καμία σκοπιμότητα. Σέβεται την ελευθερία του στίχου, εφαρμόζοντας έμπρακτα τη ρήση του Παλαμά: «ο ποιητής δεν εργάζεται ούτε δια τους πολλούς ούτε δια τους ολίγους. Εργάζεται δια την ποίησιν». Ούτε και διακατέχεται από αυτοαναφορικού τύπου υπαρξιακές αγωνίες. Μιλά για τα ανθρώπινα εστιάζοντας στην απουσία, στην απώλεια, στον έρωτα, στη διάψευση, στον θάνατο. Και το κάνει μεταχειριζόμενος συχνά λεπτότατες, σχεδόν αδιόρατες, αποχρώσεις πικρής ειρωνείας, όπως στο ποίημά του «Δέος», όπου η αρχική έκπληξη μπρος στην ομορφιά μετατρέπεται σε φόβο, καθώς το κάλλος διαταράσσει τελικά την «τάξη» της παγιωμένης ασχήμιας κι άρα επικηρύσσεται, διώκεται ή και δολοφονείται (σκιαγραφώντας έτσι τη θλιβερή παρακμή): Ξάφνου του τραπεζιού τα πόδια/ έβγαλαν ρίζες και τρύπησαν το πάτωμα/ φτάνοντας γρήγορα στο χώμα/ κι οι γωνίες του κατόπιν πέταξαν βλαστούς/ που δεν άργησαν ν’ ανθίσουν// κοιτούσα έκπληκτος θαυμάζοντας/ –τώρα θα τρώω υπό σκιάν αστειευόμουν–/ μα έπειτα φοβήθηκα/ ήταν αταίριαστο με τ' άλλα έπιπλα/ διατάρασσε την τάξη/ πού ακούστηκε τραπέζι ανθισμένο/ τι θα ’λεγαν οι φίλοι μου/ κι άλλωστε μπορεί/ να καταλάβει όλον τον χώρο/ ή και το σπίτι να γκρεμίσει/ αν προχωρήσουνε οι ρίζες στα θεμέλια/ κι έτσι φοβήθηκα ακόμα πιο πολύ/ τόσο πολύ που άρχισα/ να ψάχνω το πριόνι («Δέος»).

Άλλοτε οι στίχοι προδίδουν μια ψυχαναλυτικού τύπου διεισδυτικότητα, όπως το ποίημα «Απολογία». Ο έρωτας που υπερέβη τα πάντα, ακόμη και το μητρικό ένστικτο, ακόμη και τον εξευτελισμό της απιστίας, ηττάται τελικά από την αδιαφορία προς αυτόν και... λοξοκοιτάει το τσεκούρι: Αγαπημένε μου// εκείνο το πρωί πετάχτηκα προτού χαράξει/ έδιωξα τις δούλες και τον Αίγισθο που κλαψούριζε/ κι ετοίμασα μονάχη το λουτρό σου/ γέμισα ως τη μέση την μπανιέρα/ στάζοντας στο νερό αιθέρια έλαια/ κι έμεινα μ’ ένα διάφανο κομπινεζόν// κι όσο περίμενα να ξυπνήσεις πλάνα του σινεμά/ πέφταν οι ανοιχτοί λογαριασμοί μας/ η Ιφιγένεια πρώτα/ που την ανέβασες σφαχτάρι στον βωμό/ –δεν έτυχε να σού το γράψω/ γύρισα ράκος από την Αυλίδα/ έπεσα σε κατάθλιψη με κρίσεις πανικού/ ο ψυχίατρος μού σύστησε ζάναξ αλλά τελευταία/ κάτι μουρμούριζε περί διπολικής/ και δεν θα σου το κρύψω σαν μάνα στην αρχή/ βύζαξα στη ρώγα μου τον γδικιωμό/ μόνο που κείνο το βυζανιάρικο/ το 'πνιξε το πάθος μου για σένα–/ ύστερα η Κασσάνδρα/ αυτή η τσούλα που κουβάλησες μαζί σου/ κι είχες το θράσος να μού ζητήσεις/ να μη ζηλέψω και να την ευσπλαχνιστώ/ –σιγά την ψευτογόησσα/ το προικιό ή την τύχη της να λιμπιστώ από δαύτη–/ και μετά η αναισθησία σου την περασμένη νύχτα/ δέκα χρόνια καρτερούσα τη στιγμή κι εσύ/ ξάπλωσες πλάι μου ξερός κι ούτ’ ένα χάδι καν// μα ήμουν έτοιμη τα πάντα να διαγράψω ακριβέ μου/ σ’ αγαπούσα πάνω απ’ τη ζωή μου/ η ψυχή μου βρισκόταν στα χέρια σου/ ήσουν η μοίρα μου κι ήθελα/ να με κατακτήσεις από την αρχή/ ήλπιζα εκεί που σ’ έτριβα με μοσχοσάπουνο/ στα σημεία που κάποτε σε αναστάτωναν/ να μ’ αρπάξεις επιτέλους κι ασυγκράτητα/ να σφηνωθείς μέσα μου αγρίμι ουρλιάζοντας// μάταια όμως/ η αδιαφορία σου με τρέλαινε/ ένιωσα αίφνης γερασμένη σχεδόν ένα τίποτα/ ώσπου άρχισα σύγκορμη να μανιάζω πνιγόμουν/ και τότε το μάτι μου πήρε λοξά// το τσεκούρι («Απολογία»).

Άλλες φορές δομεί το ποιητικό του σύμπαν με πρώτη ύλη την ευθύβολη τόξευση στη βαθύτερη ουσία των πραγμάτων, που δεν είναι άλλη από την επίγνωση της ματαιότητας, χωρίς όμως ποτέ να ακυρώνει το αγέρωχο παράστημα του Ανθρώπου, αυτού που πάντα οφείλει να θρώσκει εις τα άνω. Λεπτή η διαχωριστική γραμμή και σπάνιος ο μη εκτροχιασμός, κι η ποίηση του Στάθη Κουτσούνη μάς δίνει την ευκαιρία να γευτούμε αυτή τη σπανιότητα. Στο ποίημα «Πρωταθλητισμός» διαβάζουμε: Τρέχουμε τρέχουμε// δρομείς που βιάζονται να φτάσουν/ ψελλίζοντας ανίδεοι/ νενικήκαμεν.

Οι στίχοι αυτοί θα μπορούσαν ίσως να θεωρηθούν ως το alteregoτης καβαφικής Ιθάκης. Κι ίσως αυτό να είναι το μέγα στοίχημα που καταφέρνει να κερδίσει: κινητοποιεί τη σκέψη για παραλληλισμούς, τη γονιμοποιεί, προκαλεί εκρήξεις συναισθηματικής επίγνωσης, αφυπνίζει, πλαταίνει και βαθαίνει το ασφαλές λιμάνι των αισθήσεων, ανατρέπει …κι εν τελεί ωθεί τον αναγνώστη στην ενδοσκόπηση, προκειμένου να κατακτήσει το απόρθητο ύψωμα του «γνώθι σαυτόν»: Μπροστά μου ένα σκουλήκι και αυθόρμητα/ σηκώνω το πέλμα μου να το λιώσω/ μα ξάφνου κάποιος συνειρμός/ μετέωρο κρατά/ στον αέρα το πόδι μου// με ταραχή και θαυμασμό/ κοιτάζω τώρα το σκουλήκι/ τα μάτια μου βουρκώνουν/ κι ευθύς παραμερίζω να περάσει («Νήμα»).

Νικολέττα Κατσιδήμα

[περιοδικό Μανδραγόρας, τεύχος 64, Απρίλιος 2021, σελ. 133-134]

+ - ▸ Ιωάννης Αντωνόπουλος: «η Ζούρτσα», αρ. φύλ. 150, Απρίλιος- Ιούνιος 2021 Click to collapse

Η έβδομη ποιητική συλλογή του Στάθη Κουτσούνη, με τίτλο Στου κανενός τη χώρα, κυκλοφορεί ήδη από τον Σεπτέμβριο του 2020 από τις εκδόσεις Μεταίχμιο.

Όπως, ίσως, θυμούνται οι αναγνώστες ή όπως θα διαπιστώσουν, αν ανατρέξουν σε μια παρουσίαση του ποιητή και του έργου του, δημοσιευμένη στο φύλλο 125 (Α΄ τρίμ. 2015, σελ. 4-5) της εφημερίδας μας, ο Στάθης Κουτσούνης ούτε «ξεχνάει» για πολύν καιρό να εκτεθεί δημόσια και να προσθέσει την ευμεγέθη και ιδιαίτερη ποιητική του σταγόνα στον ωκεανό του ποιητικού λόγου ούτε και βιάζεται να γεμίσει όπως όπως κάποιες σελίδες, για να τις στείλει στο τυπογραφείο. Από την έκδοση μιας συλλογής μέχρι την έκδοση της άλλης, μεσολαβούν κατά μέσον όρο 5-6 χρόνια, μέσα στα οποία γεννιέται και ωριμάζει, τόσο η νέα δική του πρόταση όσο και η δική μας ανάγκη ή –έστω– το ενδιαφέρον μας για αυτήν.

Και στη νέα του συλλογή αναγνωρίζουμε τον σκοπό που έχει, κατά τον Κουτσούνη, η ποίηση. Εκτός από την αισθητική της λειτουργία, μέσω αυτής και με τη βοήθειά της, η ποίησή του εμβαθύνει σε πρόσωπα και πράγματα και δείχνει και άλλες όψεις τους, εκτός από τις καθιερωμένες, ανατρέπει στερεότυπα, προβληματίζει και αφυπνίζει, με μια διαδικασία όχι ανάλαφρη και ανέμελη, σαν παιχνίδι, αλλά συγκρουσιακή, σαν σε αγώνα, όπου ο αναγνώστης αισθάνεται τις γροθιές της στο στομάχι του (λόγια του ίδιου του ποιητή σε παλιότερη συνέντευξή του) και, μέσα από τον πόνο και μετά απ’ αυτόν, λυτρώνεται ψυχικά και ανταμείβεται πνευματικά, καθώς αντιλαμβάνεται ότι, τουλάχιστον, δοκίμασε καρπούς από το «δέντρο της γνώσης» και έκανε ένα βήμα προς την αυτογνωσία. Και αυτό δεν είναι λίγο.

Γνώριμα και από τις προηγούμενες συλλογές μάς είναι και τα θέματα που απασχολούν εδώ τον ποιητή. Είναι οι αιώνιοι και ανίκητοι αντίπαλοι της ζωής: η φθορά, η απουσία, η απώλεια και ο θάνατος. Και δεν είναι ανάγκη να αναφέρει αυτές τις λέξεις. Τις αποδίδει με σύμβολα.

Ήδη από το πρώτο ποίημα, με τίτλο «Στο σχοινί», παίρνουμε γεύση άδη και θανάτου, με τον κρεμασμένο και με το θολό ποτάμι (που μπορεί να είναι ο Αχέροντας, όριο, κατά τους αρχαίους, ανάμεσα στον πάνω και στον κάτω κόσμο), αλλά και από το εξώφυλλο ήδη, με την ανθρώπινη φιγούρα του ζωγραφικού πίνακα, που από το φωτεινό περιβάλλον (ζωή) μπαίνει στο σκοτάδι (θάνατος) γυμνή, αφού δεν της έχει απομείνει τίποτα και αφού εκεί δε χρειάζεται ούτε ρούχα ούτε και τίποτα άλλο: «Νερά του ποταμού θολά/ κι από πουλί ούτ’ ένας ήχος/ όρνια μονάχα κρώζουνε/ τροχίζοντας τα ράμφη τους/ κι ο αέρας του χτενίζει τα μαλλιά/ …// στου κανενός τη χώρα/ ήδη τρεις μέρες ανεμίζει στο σχοινί».

Στο ποίημα «Εύα», όταν αυτή τρώει το μήλο, «με την πρώτη δαγκωνιά/ ξεπροβάλλει ένα σκουλήκι// είσαι όμορφη της λέει/ αν μ’ αφήσεις να μπω μέσα σου/ θα σου φανερώσω τη γνώση/ το μυστικό για να μείνεις αμάραντη/ κολακευμένη εκείνη το πιστεύει/ και το σκουλήκι εισχωρώντας/ αρχίζει να δουλεύει ακάματα» και «από τότε μεγαλώνει/ θεριεύει εντός μου και τρώει/ οχιά τα σωθικά μου». Πρόκειται για μια φθορά που δεν αφορά μόνον τη ματαιόδοξη Εύα, αλλά, λες και από τους πρωτόπλαστους κληροδοτήθηκε στο ανθρώπινο γένος, τρώει τα σωθικά «μου», λέει ο ποιητής, εκπροσωπώντας μας.

Στο ποίημα «Θέατρο», το μαγειρεμένο κοτόπουλο στο τραπέζι θυμίζει στον καταναλωτή του ότι «κάποτε κι εσύ θα γίνεις έδεσμα/ και θα σε τρων’ στη γη από τη σκάφη/ χωρίς την πολυτέλεια τραπεζιού/ ώσπου να φτάσεις εκεί απ’ όπου ήρθες/ και να κερδίσεις πάλι// το έπαθλο του τίποτα». Και πάλι παρούσα η φθορά, οδηγεί τον άνθρωπο στο τίποτα, στην ανυπαρξία, στο χώμα από το οποίο προέρχεται. «Χώμα στο χώμα ο νεκρός» λέει σε άλλο σημείο ο ποιητής. Χοῦς εἶ καὶ εἰς χοῦν ἀπελεύσει, κατά τη γνωστή εκκλησιαστική φράση.

Το ποίημα «Απουσιολόγιο» είναι αντιπροσωπευτικό για την απουσία και την απώλεια, αλλά και για τον φόβο που μας προκαλούν, όταν τις σκεφτόμαστε. Εδώ η γερασμένη πλέον γυναίκα, κάποτε προσεκτική απουσιολόγος στο σχολείο (χώρος οικείος για τον ποιητή), αφιερωμένη σε αυτό το καθήκον με πάθος, που τη γέμιζε τόσο πολύ, ώστε να ευχαριστείται, ζωντανεύοντας τους απόντες μπροστά της, «ζούσε με τους απόντες της». Και τη νοιάζει μόνο και η ίδια «να σημειωθεί στο απουσιολόγιο/ κανονικά όταν λείψει/ μην τυχόν ο απουσιολόγος/ κάνει τα στραβά μάτια/ και προπάντων μην τυχόν/ και δεν αντιληφθεί/ την απουσία της». Η ιδέα της απώλειας και της απουσίας αισθητοποιείται, επίσης, στο ακόλουθο τρίστιχο, από τις «Νεκρές φύσεις», για τις οποίες γίνεται λόγος πιο κάτω: «Ροτόντα με δύο καρέκλες/ σ’ όποια και να καθίσω/ η άλλη μένει άδεια».

Το ποίημα «Σκεύος εκλογής», δεύτερο σε έκταση από τα τριάντα δύο της συλλογής (μιάμιση σελίδα), είναι αντιπροσωπευτικό δείγμα της ανατροπής στερεότυπων και καθιερωμένων απόψεων, αλλά και προβληματισμού για την ελευθερία της βούλησης και για την τραγικότητα του ανθρώπου, όταν αυτός, όπως στις αρχαίες τραγωδίες, δεν ξεφεύγει από τις συμπληγάδες της ζωής ή από τη «μοίρα», που τον διάλεξε ως εκτελεστικό της όργανο ή από τις παγίδες που του στήνουν διάφοροι επιτήδειοι και τον χρησιμοποιούν για να κάνουν τη δουλειά τους. Σ’ αυτό το ποίημα ο Ιούδας παραπονείται για την εις βάρος του κατακραυγή και για τη ρετσινιά του προδότη, ενώ ήταν ο μαθητής που επέλεξε ο διδάσκαλος, σαν «το έσχατο σκαλοπάτι της ανάβασής του» και για «να επαληθευτούν οι γραφές». «Πώς είναι δυνατόν αυτός που αγάπησα τυφλά/ που θυσίασα για χάρη του το όνομά μου/ ν’ ακούει να με χλευάζουν οι πιστοί του/ λογχίζοντας με τα «προδότη» το κορμί μου/ και να κοιτάζει αδιάφορος/ ίσως και με περιφρόνηση/ εφόσον συμφωνήσαμε/ εμένα διάλεξε απ’ τους δώδεκα/ έγινα σκεύος εκλογής/ το έσχατο σκαλοπάτι της ανάβασής του/ ακόμα και τα τριάκοντα εξαιτίας του τα δέχτηκα/ να επαληθευτούν οι γραφές όπως έλεγε/ δεν τα χρειαζόμουν τα λεφτά τους τι να τα κάνω/ για να σωθεί το γρηγορότερο μονάχα πάσχιζα// …// δίσταζα ως την ύστατη στιγμή/ δεν ήθελα να πονέσει/ στον τελευταίο όμως δείπνο με ενεθάρρυνε/ ὃ ποιεῖς ποίησον τάχιον/ λες και βιαζότανε να σταυρωθεί/ μα να τελειώσει τη δουλειά του αδημονούσε/ και μετά μήτε καν ένα βλέμμα συμπόνιας/ θύμα ήμουνα χωρίς επιλογή/ μια παράπλευρη απώλεια της φιλοδοξίας του/ ποιον πίστεψα θεέ μου ποιον λάτρεψα/ όλοι στο κόλπο κι όλοι ίδιοι/ προδομένος εγώ και όχι εσύ Κύριε».

Στην «Απολογία», που είναι το μεγαλύτερο σε έκταση ποίημα (πάνω από μιάμιση σελίδα), βρίσκουμε ένα ακόμα παράδειγμα ανατροπής κατεστημένων αντιλήψεων, που ενοχοποιούν και καταδικάζουν, χωρίς βαθύτερη διερεύνηση των αιτίων μιας παραβατικής συμπεριφοράς. Αν το μεταφέρουμε από τον αρχαίο μύθο στην καθημερινότητα, εξηγεί και αιτιολογεί –αν όχι και δικαιολογεί– τη γνωστή λαϊκή φράση για το φταίξιμο ή όχι του «φονιά». Η Κλυταιμνήστρα, απολογούμενη, αφηγείται πώς έφτασε να δολοφονήσει με το τσεκούρι το σύζυγό της, βασιλιά του Άργους Αγαμέμνονα, όταν αυτός επέστρεψε μετά τον πόλεμο και την άλωση της Τροίας. «Αγαπημένε μου/ εκείνο το πρωί πετάχτηκα προτού χαράξει/ έδιωξα τις δούλες και τον Αίγισθο που κλαψούριζε/ κι ετοίμασα μονάχη μου το λουτρό σου/ γέμισα ως τη μέση την μπανιέρα/ στάζοντας στο νερό αιθέρια έλαια/ κι έμεινα μ’ ένα διάφανο κομπινεζόν». Παράλληλα η βασίλισσα σκεφτόταν πόσο πληγωμένη ήταν από δική του υπαιτιότητα: με δική του απόφαση θυσιάστηκε η κόρη τους, η Ιφιγένεια στην Αυλίδα, (για να εξευμενιστεί η θεά Άρτεμη, η οποία, θυμωμένη που ο Αγαμέμνονας είχε σκοτώσει στο κυνήγι το ιερό ελάφι της, παρεμπόδιζε τη δημιουργία ευνοϊκών καιρικών συνθηκών για τον απόπλου του στόλου εναντίον της Τροίας). Αυτός έφερε πίσω μαζί του, ως ερωτικό λάφυρο, την Κασσάνδρα: «… αυτή η τσούλα που κουβάλησες μαζί σου/ κι είχες το θράσος να μου ζητήσεις/ να μη ζηλέψω και να την ευσπλαχνιστώ/ –σιγά την ψευτογόησσα/ το προικιό της ή την τύχη της να λιμπιστώ από δαύτη–/ και μετά η αναισθησία σου την περασμένη νύχτα/ δέκα χρόνια καρτερούσα τη στιγμή κι εσύ/ ξάπλωσες πλάι μου ξερός κι ούτε ένα χάδι καν». Προσθέτει ότι ήταν έτοιμη να του συγχωρήσει τα πάντα, γιατί τον αγαπούσε βαθιά και δεν έχανε την ελπίδα της: «… ήθελα/ να με κατακτήσεις απο την αρχή/ ήλπιζα εκεί που σ’ έτριβα με το μοσχοσάπουνο/ στα σημεία που κάποτε σε αναστάτωναν/ να μ’ αρπάξεις επιτέλους κι ασυγκράτητα/ να σφηνωθείς μέσα μου αγρίμι ουρλιάζοντας». Αλλά οι ελπίδες της διαψεύστηκαν: «μάταια όμως/ η αδιαφορία σου με τρέλαινε/ ένιωσα αίφνης γερασμένη σχεδόν ένα τίποτα/ ώσπου άρχισα σύγκορμη να μανιάζω πνιγόμουν/ και τότε το μάτι μου πήρε λοξά// το τσεκούρι».

Η «Χίμαιρα», είναι το τρίτο σε έκταση ποίημα, μία σελίδα και κάτι (όλα τα άλλα είναι από σελίδα και κάτω). Ο ποιητής εδώ κατεβάζει κάποια πράγματα στην αποθήκη και δέχεται επίθεση και διαμαρτυρίες από τα παλιά και παρατημένα εκεί παπούτσια του: «μας έχεις παρατήσει χρόνια τώρα/ και κάθε τόσο πάνω μας/ σωριάζεις τ’ άχρηστά σου/ μας έβαλες στην απομόνωση/ μας έβγαλες στη σύνταξη από νωρίς». Είναι σαν να επαναστατούν τα εν αφθονία αγαθά της κοινωνίας μας, για την αδιαφορία που δείχνουμε απέναντί τους, μετά από μια βραχυχρόνια χρήση τους, και να μας εγκαλούν, έτσι, για το μάταιο και χιμαιρικό κυνηγητό τους, στο οποίο μας οδηγεί ο άκρατος καταναλωτισμός μας, η καταναλωτική μας μανία. Αλλά προχωρεί και πιο πέρα ο ποιητής: για να τα ηρεμήσει, αναγκάζεται να τα προβάρει και να υποστεί τα χτυπήματα στα δάχτυλά ή στις φτέρνες, αλλά το κυριότερο είναι ότι «δεν με πήγαιναν μπροστά μα προς τα πίσω/…/ γύριζα μαγεμένος στο παρελθόν μου/ στην ένδοξη εποχή τους/ με το λουστρίνι και τα χρυσά κορδόνια/ των ονείρων για το μέλλον». Αλλά τα όνειρα φαίνεται πως υπάρχουν για να διαψεύδονται: «κι όταν ξάφνου ανένηψα/ παρόν γεμάτο διαψεύσεις/ βλέπω το μέλλον που ονειρεύτηκα/ ξεθωριασμένο το λουστρίνι/ και τα κορδόνια λιωμένα/ ωστόσο κοροϊδεύοντας/ με γέλια καρφιά στο κορμί μου/ εκείνα μού ’βγαζαν τη γλώσσα».

Οι «Νεκρές φύσεις» είναι τέσσερα, διάσπαρτα μέσα στη συλλογή, σύνολα μικρών ανεξάρτητων ποιημάτων, σαν να είναι αυτόνομες ολιγόστιχες στροφές, που υπηρετούν και αιτιολογούν τον τίτλο τους, δανεισμένον από τη ζωγραφική, όπου χρησιμοποιείται –με μια άκομψα διασταλτική ερμηνεία της λέξης «νεκρός», για να περιγράψει το περιεχόμενο ενός πίνακα που απεικονίζει «άψυχα» αντικείμενα, χωρίς κίνηση, π.χ., φρούτα στο τραπέζι. Κι ενώ στη ζωγραφική ο τίτλος «νεκρή φύση» δεν είναι τόσο ενοχλητικός και μακάβριος, γιατί μοιάζει να μην μας αφορά και αισθανόμαστε ασφαλείς, εδώ, στις «Νεκρές φύσεις» του Κουτσούνη, η φθορά, η απουσία και ο θάνατος βγαίνουν από το κάδρο, απειλούν την ασφάλειά μας και μας προξενούν φόβο και υπαρξιακή αγωνία. Αλλά, κυρίως, σκέψεις και προβληματισμούς. Ιδού μια μικρή επιλογή: «Αετός που κείτεται/ στου κυνηγού τα πόδια – Θάλασσα πνιγμένη/ από τα δάκρυα των πνιγμένων – Κοκαλωμένος ο λαγός/ στου κυνηγού μπροστά τον προβολέα – Μάζα σιδερικών και αίματος/ αστράφτει πένθιμα/ απομεσήμερο στην εθνική».

Στο ποίημα «Παίζω άρα υπάρχω», ο τίτλος είναι παράφραση της θεμελιακής λατινικής φράσης cogito ergo sum (σκέπτομαι, άρα υπάρχω) του Γάλλου Descartes (Καρτέσιου στα ελληνικά), φιλοσόφου και μαθηματικού του 17ου αι., που θεωρούσε τη σκέψη, το νου, αφετηρία της φιλοσοφικής οικοδόμησης του κόσμου και υπήρξε ένας από τους κορυφαίους εκπροσώπους του ευρωπαϊκού ορθολογισμού. Ο ποιητής, σαν παίχτης στο τραπέζι με την πράσινη τσόχα, μπαίνει στο παιχνίδι της ζωής, όπου στην αρχή όλα είναι καλά, και ονειρεύεται κέρδη, βασισμένος, σαν Καρτεσιανός ορθολογιστής κι αυτός, στους σωστούς μαθηματικούς υπολογισμούς που απαιτούνται στα «βαριά» παιχνίδια, αλλά και στην εύνοια της τύχης: «… μπροστά μου μια πράσινη θάλασσα/ στα δάχτυλά μου γυναίκες και στο μυαλό μου/ ανώτερα μαθηματικά/ όνειρα/ δάφνες/ λεφτά…». Αλλά δεν επαληθεύονται οι ελπίδες: «η γκίνια ανένδοτη// τότε η θάλασσα γίνεται τσόχα λερωμένη/ κι οι γυναίκες ψυχρά τραπουλόχαρτα» (οι φιγούρες της τράπουλας). Εντούτοις επιμένει: «ο πόθος όμως άσος στο μανίκι μου/ σπρώχνω ανυποχώρητος/ την πέτρα στην κορυφή/ κι ευθύς ποντάρω απ’ την αρχή// ευτυχώς που πάλι θα χάσω». Αυτό το παιχνίδι, ο αγώνας στη ζωή (οι δύο λέξεις ταυτίζονται νοηματικά σε διάφορες περιπτώσεις, όπως, π.χ., στον αθλητισμό) δεν τελειώνει, όπως δεν τελείωνε στη μυθολογία το μαρτύριο του Σίσυφου, τιμωρημένου από τους θεούς για μεγάλο αμάρτημα, που συνεχώς ανέβαζε μια μεγάλη και βαριά πέτρα στην κορυφή του βουνού, η οποία έπεφτε πάλι κάτω κι εκείνος την ξανανέβαζε. Αλλά, αν αυτά ισχύουν για τον άνθρωπο, γενικά, επιπρόσθετα ο ποιητής μπαίνει και στο παιχνίδι (στον αγώνα) της ποίησης και δεν το εγκαταλείπει, ακόμα κι αν διαρκώς χάνει, γιατί αυτό τον κρατάει στη ζωή. Έτσι, ο τίτλος του εν λόγω ποιήματος, αντί για «Παίζω άρα υπάρχω», μπορεί να διαβαστεί «Γράφω, άρα υπάρχω».

Τον τίτλο «Coda» έχει το αμέσως επόμενο και τελευταίο στη συλλογή ποίημα. Και δεν είναι τυχαία ούτε η επιλογή του τίτλου ούτε το ότι το ποίημα αυτό τοποθετήθηκε αμέσως μετά από το «Παίζω άρα υπάρχω» ούτε και το ότι είναι το τελευταίο, μια coda, ένα συμπλήρωμα απαραίτητο. Η λέξη είναι ιταλική και σημαίνει ουρά. Μεταφορικά, δηλώνει κάτι που είναι συμπλήρωμα, που ολοκληρώνει ή συνοψίζει τα προηγούμενα. Στη μουσική είναι το τελικό τμήμα ενός μουσικού κομματιού, που ξεχωρίζει και έχει το δικό του ενδιαφέρον. Αυτά λένε τα λεξικά, αλλά ο Κουτσούνης, προφανώς, τα γνωρίζει (και) από τις μουσικές του σπουδές. Έτσι, τα δύο διαδοχικά αυτά ποιήματα έχουν παρεμφερές περιεχόμενο και το δεύτερο μοιάζει να συμπληρώνει το πρώτο, ίσως και όλα τα προηγούμενα. Στον αγώνα της ζωής (αγώνα ζωής και θανάτου) και στον αγώνα της ποίησης, ο ποιητής δεν κάνει πίσω κι ας ξέρει ότι στο τέλος πάντα θα χάνει –«ευτυχώς», είπε στο τέλος του προηγούμενου ποιήματος– και θα «ποντάρει» απ’ την αρχή. Σ’ αυτόν τον αγώνα-παιχνίδι παίζει σαν ίσος προς ίσο, απολαμβάνει βαθιά την ευχαρίστηση από τις όποιες μικρές του επιτυχίες και, με εφόδιο το πάθος του –άσο απ’ το μανίκι του– επιδιώκει να πάει τον αντίπαλο σε παράταση, σε συνέχιση του αγώνα μέχρις εσχάτων: «ωστόσο εγώ πασχίζω/ να παίξω μαζί σου στα ίσια/ γευόμενος μέχρι το μεδούλι/ την ηδονή απ’ τα μικρά μου τρόπαια/ κι αν καταφέρω στο φινάλε/ λίγο προτού μ’ αποτελειώσεις/ την τύχη μου να ιντριγκάρω/ θα πάρω ακόμη μια βαθιάν ανάσα/ και βγάζοντας απ’ το μανίκι μου τον άσο/ θα σ’ αναγκάσω σε παράταση». Όσο άνιση κι αν είναι η μάχη, όσο κι αν το αποτέλεσμα είναι προδιαγεγραμμένο, αμαχητί δεν παραδίνεται. Ούτε ο Διγενής φυγομάχησε μπρος στο χάρο. Ο αγώνας διασώζει την αξιοπρέπεια και την αισιοδοξία του ανθρώπου και δικαιολογεί την ύπαρξή του, μέχρι να έρθει η ώρα της ανυπαρξίας.

Ας προστεθούν δυο πράγματα ακόμη. Πρώτο: ο τίτλος της συλλογής θυμίζει τον «Κανένα», τον Οδυσσέα, με τη γνωστή του εφευρετικότητα και την πονηριά του. Μπορεί «του κανενός η χώρα» να είναι και ο εφήμερος επίγειος κόσμος, όπου ο καθένας μας είναι και κανένας, σύμβολο της ματαιότητας των πάντων και της φθοράς, που οδηγεί στην ανυπαρξία. Και δεύτερο: η σύγχρονη ποίηση έχει εγκαταλείψει εδώ και δεκαετίες τις βασικές τεχνικές της παλιάς, το μέτρο και την ομοιοκαταληξία, αλλά έχει εσωτερικό ρυθμό, καθώς επιλέγει τις λέξεις και τη θέση τους στους στίχους, χρησιμοποιεί λιγοστά ή και καθόλου σημεία στίξης (κόμματα, τελείες κλπ.) και εξασφαλίζει μια αδιάκοπη ροή, στην οποία «παρασέρνει» και τον αναγνώστη. Στην ποίηση του Κουτσούνη, μαζί με όλα αυτά, η δωρική λιτότητα, η ευθυβολία και η ακρίβεια στη γλώσσα, το βάθος των νοημάτων, η ευρηματικότητα στη σκέψη και στη λογοτεχνική γραφή και η δύναμη της ποιητικής «γροθιάς» σε αυτή τη συλλογή, δείχνουν ότι ο ποιητής, όχι μόνο συνεχίζει με συνέπεια τον δρόμο που χάραξε με τις προηγούμενες συλλογές του, αλλά και πατώντας πάνω σε αυτές, με αστείρευτη έμπνευση και ωριμότητα, προχωρεί με μεγάλα και σταθερά βήματα στα δύσβατα μονοπάτια της ποιητικής τέχνης, μας παρουσιάζει την κορυφαία, ίσως, ως τώρα, στιγμή της δημιουργίας του και μας προετοιμάζει για τη συνέχειά της. Αυτός έχει μπροστά του δρόμο, που δεν θα τον αφήσει ανεκμετάλλευτο, και εμείς έχουμε τη βεβαιότητα ότι θα απολαύσουμε ξανά και ξανά τις συγκινήσεις που προσφέρει η γνήσια και δυνατή ποιητική φωνή του.

[…]

Ιωάννης Αντωνόπουλος

[εφημερίδα η Ζούρτσα, αριθ. φύλλου 150, Απρίλιος-Ιούνιος 2021, σελ. 6-7]

+ - ▸ Διώνη Δημητριάδου: Οδός Πανός, τεύχ. 190, Απρίλιος-Αύγουστος 2021 Click to collapse

Ρυθμός χαρακτηρίζει τα ποιήματα της πρόσφατης ποιητικής συλλογής του ποιητή από την Ηλεία … με αρχετυπικές μορφές να αναλαμβάνουν την ενδιαφέρουσα σημειολογική ερμηνεία. Αυτή η χώρα του κανενός (ή του καθένα;) παραπέμποντας στο ταξίδι νόστου του Οδυσσέα (ο Ούτις της Οδύσσειας), η Εύα και το μήλο οδηγώντας στις απαρχές του κοσμικού παραμυθιού, μας καθοδηγούν σε μια ανάγνωση που απαιτεί όλο και βαθύτερη κατάβαση για να συναντήσουμε τον αρχικό πόνο της απώλειας μέσα από την άφευκτη φθορά των σωμάτων – τότε που και ο έρωτας μοιάζει μάταιο κυνήγι μιας Αρέθουσας λίγο πριν μεταμορφωθεί σε πηγή: [...] σε κυνηγούσα κι έτρεχες/ σαστισμένη ανάμεσα στα χόρτα/ γλιστρούσες στη δροσιά και σ’ έσφιγγα [...] ώσπου κατάλαβα πως το ποτάμι είμ’ εγώ... Στην ποίηση του Κουτσούνη όλα συνδέονται με αόρατα νήματα για να συνθέσουν τη μία εικόνα, τη συνολική του κόσμου· τα πιο ταπεινά των όντων σέρνουν πίσω τους τη μυστική ιστορία της δημιουργίας, ο θάνατος είναι η συνέχεια τη ζωής, όχι η κατάργησή της, ο χρόνος, άυλη παρουσία, δεσμευτικός για τους θνητούς, περιττός για τους τεθνεώτες. Και η ποίηση να ψάχνει τις λέξεις να μιλήσει για όλα αυτά. Κάθε πρωί τελευταία/ προτού ξημερώσει/ έρχεται και με σκουντάει/ η μάνα μου με την κοιλιά στο στόμα// σήκω μου φωνάζει/ γρήγορα να με ξεγεννήσεις... Η δύναμη της ποιητικής πολυσημίας σε μια από τις καλύτερες στιγμές της.

Διώνη Δημητριάδου

[περιοδικό Οδός Πανός, τεύχος 190, Απρίλιος-Αύγουστος 2021]

+ - ▸ Γιώργος Ρούσκας: «το Κοράλλι», τεύχ. 29-30, Απρίλιος- Σεπτέμβριος 2021 Click to collapse

Κείνο το δέντρο της αυλής,

Στου κανενός τη χώρα

[Προσέγγιση στην ποιητική συλλογή του Στάθη Κουτσούνη,

Στου κανενός τη χώρα, εκδόσεις Μεταίχμιο, 2020]

Δέος

Ξάφνου του τραπεζιού τα πόδια

έβγαλαν ρίζες και τρύπησαν το πάτωμα

φτάνοντας γρήγορα στο χώμα

κι οι γωνίες του κατόπιν πέταξαν βλαστούς

που δεν άργησαν ν' ανθίσουν

κοιτούσα έκπληκτος θαυμάζοντας

–τώρα θα τρώω υπό σκιάν αστειευόμουν–

μα έπειτα φοβήθηκα

ήταν αταίριαστο με τ' άλλα έπιπλα

διατάρασσε την τάξη

πού ακούστηκε τραπέζι ανθισμένο

τί θα 'λεγαν οι φίλοι μου

κι άλλωστε μπορεί

να καταλάβει όλον τον χώρο

ή και το σπίτι να γκρεμίσει

αν προχωρήσουνε οι ρίζες στα θεμέλια

κι έτσι φοβήθηκα ακόμα πιο πολύ

τόσο πολύ πού άρχισα

να ψάχνω το πριόνι

Ποίημα από την έβδομη ποιητική συλλογή του Στάθη Κουτσούνη με τίτλο Στου κανενός τη χώρα, εκδόσεις Μεταίχμιο, 2020. Η χώρα του κανενός, του Οδυσσέα αναγωγικά, επεκτείνεται διαρκώς και γίνεται όλων μας η σύγχρονη χώρα, όπου ό κάθε νέου τύπου "πολίτης" κατάντησε ονοματισμένος και αριθμημένος «κανένας», σε μια πολιτεία μακράν απέχουσα από την Πλατωνική. Η –και– από εκεί εξορισμένη Ποίηση, έρχεται στην τωρινή μεταλλαγμένη εξορία του ελιοτικού σύγχρονου Τοπίου ως βάλσαμο στις ψυχές, ειδικά όταν καταπιάνεται με ζητήματα ουσίας, όπως η συγκεκριμένη.Με γερά εφόδια τη ρέουσα απλή καθημερινή γλώσσα, τρόπο ήπιο, αναγωγές καθάριες, προθέσεις διαυγείς, πρωτοπρόσωπες αναφορές, εικονοπλαστική δεινότητα, εστιάζει ψυχογραφηματικά όσο και θεατρικά με μαεστρικό τρόπο σέ καυτά θέματα, όπως:

σύνδεση μυθολογίας, θρησκείας και ιστορίας
γεφύρωση λογοτεχνίας και ζωής
σχέση φύσης με άνθρωπο και αντιστρόφως
δυνατότητες επιλογής – βούληση
ανθρώπινες σχέσεις (έρωτας, μετανάστευση, χωρισμός)
μνήμη
πόνος, θάνατος.
ήταν αταίριαστο με τ' άλλα έπιπλα
διατάρασσε την τάξη
πού ακούστηκε τραπέζι ανθισμένο
τί θα 'λεγαν οι φίλοι μου
κι άλλωστε μπορεί/ να καταλάβει όλον τον χώρο/ ή και το σπίτι να γκρεμίσει/ αν προχωρήσουνε οι ρίζες στα θεμέλια

Αντί κλασικής λογοτεχνικής κριτικής, θα τολμήσω να μιλήσω μέσα από τη δική μου πρόσληψη του παραπάνω ποιήματος. Όπου φράση μέσα σε αγκύλες {}, τίτλος ποιήματος. Στήνω τα σκηνικά:

Ροτόντα με δύο καρέκλες/ σ' όποια και να καθίσω/ η άλλη μένει άδεια {Νεκρές φύσεις i}.

Ας καθίσω σ' αυτή πού δεν τη χτυπάει το φως. Κάτι ακούγεται. Λύπη. Η λύπη της καμπάνας. Ποιος να πέθανε πάλι σήμερα;

Πένθιμα χτυπά ή καμπάνα απ’ το πρωί/ και κάποιος καρφώνει αγγελτήρια/...// και μια γριά/ βγάζει κλεφτά το κεφάλι της στην πόρτα/ και δεν κοτάει ρωτήσει/ ποιος άραγε παντρεύτηκε {Ορρωδία}.

Η κηδεία ίσως είναι γι’ αυτή ένας άλλος γάμος. Τής Ψυχής με τον Χάρο. Κάτι ξέρει η γριά. Εμείς εδώ έχουμε χάσει το μυαλό μας.

Τρέχουμε τρέχουμε/ δρομείς πού βιάζονται να φτάσουν/ ψελλίζοντας ανίδεοι / νενικήκαμεν {Πρωταθλητισμός}.

Και ή ρουτίνα ρουτίνα. Κάποτε όμως έρχεται η ανατροπή. Ξαφνικά. Αναπάντεχα.

Ζαλίζομαι. Βλέπω καλά; Πήρα τα χάπια μου;

Ό ψυχίατρος μου σύστησε ζάναξ αλλά τελευταία/ κάτι μουρμούριζε περί διπολικής {Απολογία}.

Τι μου συμβαίνει σήμερα;

Ξάφνου του τραπεζιού τα πόδια

έβγαλαν ρίζες και τρύπησαν το πάτωμα

φτάνοντας γρήγορα στο χώμα

κι οι γωνίες του κατόπιν πέταξαν βλαστούς

πού δεν άργησαν ν' ανθίσουν.

Άλλο και τούτο. Ονειρεύομαι; Έμεινα ενεός.

Κοιτούσα έκπληκτος θαυμάζοντας

–τώρα θα τρώω υπό σκιάν αστειευόμουν–

Έβλεπα το τραπέζι να μεγαλώνει, τα άνθη του να ζωηρεύουν, τις ρίζες του να εισχωρούν στη γη για να το στηρίξουν με όλη τους τη δύναμη. Όλη η αρμονία της Φύσης μέσα σέ ένα δέντρο. Φαίνεται δεν ξεράθηκε καλά, έμειναν μέσα του χυμοί. Το βερνίκι αντί να το μουμιοποιήσει, ίσως να φύλαξε τη δύναμη τής σάρκας του σαν κουκούλι, και την κατάλληλη στιγμή αυτό να βρήκε την ευκαιρία να ξεπεταχτεί Λες να έχει σχέση ή καμπάνα; Στεκόμουν και το κοιτούσα, μου ήρθε στο νου Ο Τζακ και η φασολιά¹.'Ύστερα, Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων²,

μα έπειτα φοβήθηκα

και το υποσυνείδητό μου άρχιζε να εφευρίσκει δικαιολογίες:

ήταν αταίριαστο με τ' άλλα έπιπλα
διατάρασσε την τάξη
πού ακούστηκε τραπέζι ανθισμένο
τί θα 'λεγαν οι φίλοι μου
κι άλλωστε μπορεί/ να καταλάβει όλον τον χώρο/ ή και το σπίτι να γκρεμίσει/ αν προχωρήσουνε οι ρίζες στα θεμέλια

χώρια πού δεν ήμουν μαθημένος σέ αλλαγές, σέ απρόσκλητες εμφανίσεις, είχα μεγαλώσει, δεν ήμουν παιδί πιά (τουλάχιστον έτσι νόμιζα),

κι έτσι φοβήθηκα ακόμα πιο πολύ

τόσο πολύ πού άρχισα

να ψάχνω το πριόνι

γιατί ό,τι δεν χωράει στη λογική το εξαφανίζουμε, ό,τι είναι έξω από εμάς το κόβουμε από τη ρίζα, ό,τι μας ξενίζει το απορρίπτουμε, δίκιο δεν έχω; Γιατί να ριψοκινδυνέψουμε, καλά δεν είμαστε ασφαλείς σέ όσα έχουμε συνηθίσει; Κι αν κάποια από αυτά μας θλίβουν, μας κάνουν εν γνώσει μας κακό, μάς πονάνε ή μας πληγώνουν, κατά κανόνα μένουμε σέ αυτά, τα προτιμάμε –μιας και τα γνωρίζουμε– από το να τολμήσουμε ένα βήμα παραπέρα στον άγνωστο κόσμο της ευτυχίας, της ισορροπίας, της αρμονίας. Βήμασημαίνει ρίσκο, άγνωστο, άρα μακριά από εμάς...

Πέρασε καιρός. Νόμισα πως ξεμπέρδεψα. Όμως χωρίς να το καταλάβω, πάλι

έπεσα σέ κατάθλιψη με κρίσεις πανικού {Απολογία}

και άρχισα να σκέφτομαι σέ ανύποπτες στιγμές τούς τρύγους αιμάτων³, τις παραλλαγές τού μαύρου⁴, το πόσα έντομα έχω στείλει στην εντατική, εγώ, με τα χεράκια μου. 'Έψαχνα καταφύγιο νιώθοντας να με κυνηγάδιαρκώς η τρομοκρατία της ομορφιάς⁶. Μήπως ήμουν ό συγγενής με το τσεκούρι, του «σχιζοφρενή δολοφόνου με το πριόνι»⁷;

Αύξησα τα χάπια, δούλευα περισσότερο, έκανα ό,τι μπορούσα για να μη σκέφτομαι. Τα πράγματα φαινόταν να πηγαίνουν καλύτερα. Η θάλασσα εντός μου γαλήνεψε. Βίωνα ακόμη μια περίοδο κανονικότητας.

Ώσπου ήρθε πάλι ή ανατροπή. Απρόσκλητη, όπως πάντα. Ένα μεσημέρι,

καθισμένος στο τραπέζι για να φάω

δεν πρόλαβα να βάλω μπουκιά

κι άκουσα κατάπληκτος τη φωνή

προτού να γίνω το σημερινό σου γεύμα

ήμουν ένα κοτόπουλο χαρωπό

κάτι φορές με κυνηγούσες και φτερούγιζα

σέ κείνο το δέντρο τής αυλής σου αν το θυμάσαι

πού είναι πλέον το τραπέζι σου {Θέατρο}.

Μετά από αυτό, όχι μόνο σταμάτησα να τρώω κρέας, άλλα δεν ξανακάθισα ποτέ σέ τραπέζι. ’Έτρωγα και τρώγω πάντοτε όρθιος, έχοντας το νου μου. Κοιτάζω διαρκώς τριγύρω τις νεκρές φύσεις {Νεκρές φύσεις i, ii, iii, iv}.

Μεταξύ μας: μόνο εγώ ξέρω ότι δεν είναι νεκρές...

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

JacobsJoseph, Ο Τζακ και ή φασολιά. Μετάφραση Αιμιλία Γιασεμή. Εικονογράφηση RbergNatascha, εκδόσεις Παπαδόπουλος 2016
LewisCarroll, Η Αλίκη στη Χώρα των Θαυμάτων. Μετάφραση: Κλαιρ Νεβέ, Εύη Σιούγγαρη. Εικονογράφηση: RebeccaDautremer. Διασκευή: SophieKoechlin, εκδόσεις Μεταίχμιο 2013
Στάθης Κουτσούνης, Τρύγος αιμάτων, εκδ. Σμίλη 1991
Ό.π., Παραλλαγές του μαύρου, εκδ. Δελφίνι, 1998
Ό.π., Έντομα στην εντατική, εκδ. Μεταίχμιο, 2008
Ό.π., Ή τρομοκρατία τής ομορφιάς, εκδ. Μεταίχμιο 2004
Κινηματογραφική ταινία, «Ο σχιζοφρενής δολοφόνος με το πριόνι». Σεναριογράφοι:Tobe Hooper, L.M. Kit Carson. Σκηνοθεσία Μάρκους Νάισπελ. Ηθοποιοί: Τζέσικα Μπίελ, Τζόναθαν Τάκερ, Έρικα Λίρσεν, Έρικ Μπάλφουρ, Άντριου Μπουζάλσκι. Αίθουσες στην Αμερική 1986, στην Ελλάδα 2003.

Γιώργος Ρούσκας

[περιοδικό το Κοράλλι, τεύχος 29-30, Απρίλιος-Σεπτέμβριος 2021]

+ - ▸ Ζωή Κατσιαμπούρα: «Poeticanet», τεύχ. 40, 2 Απριλίου 2021 Click to collapse

Το προσεγμένο τομίδιο των 48 σελίδων αποτελεί την έβδομη ποιητική συλλογή του Στάθη Κουτσούνη, που άρχισε να εκδίδει ποιήματά του το 1987 και ασχολήθηκε επίσης με την πεζογραφία (και τη φιλολογική μελέτη ‒φιλόλογος εκπαιδευτικός γαρ).

Το εξώφυλλο της συλλογής στολίζει ο πίνακας «Exit, fig.XXI» του Σέρβου ζωγράφου Vladimir Velickovic , που είχε εκτεθεί και στην Εθνική Πινακοθήκη τον Φεβρουάριο-Μάρτιο του 1997. Ένας γυμνός, πελιδνός , σκυφτός άντρας βγαίνει από ένα δωμάτιο κόκκινο του σφαγείου πατώντας σε μια σανίδα κατάδυσης, η οποία χάνεται μέσα στο μαύρο, στο σκοτάδι.

Χωρίς να ανοίξουμε ακόμη το βιβλίο, νομίζω ότι ξέρουμε ποια είναι του κανενός η χώρα!

Είναι το έργο μια μελέτη του άγνωστου «μετά». Το πρώτο από τα τριάντα δύο ποιήματά του τιτλοφορείται «Στο σχοινί» και είναι εικόνα θανάτου, ζοφερή και έντονη:

Νερά του ποταμού θολά,

κι από πουλί ούτ’ ένας ήχος

όρνια μονάχα κρώζουνε

τροχίζοντας τα ράμφη τους

κι ο αέρας τού χτενίζει τα μαλλιά

και τον μαλώνει μουρμουρίζοντας

απ’ τη δική του όμως τη μεριά

τίποτα δεν σκιρτά

στου κανενός τη χώρα

ήδη τρεις μέρες ανεμίζει στο σχοινί

Κρεμασμένος; Τι άλλο; Τρεις μέρες νεκρός στη σιωπή που γίνεται αγριότερη με την απειλή των πτωματοφάγων. Ποίημα σαν ζωγραφική. Εικόνα με λέξεις…

Παρακάτω, στο ποίημα «Σκεύος εκλογής» ο Ιούδας του ευαγγελίου φεύγοντας προδομένος (κι όχι προδότης, κατά τη γνώμη του σκεύος εκλογής για «να επαληθευτούν οι γραφές») βρίσκει μια συκιά και

το σώμα του κανείς δεν το κατέβασε

ούτε είχε την τύχη να αναστηθεί

αν και τόσες φορές πριν από εκείνον

σταυρώθηκε ολομόναχος

Η εικόνα του θανάτου εξελίσσεται σε εικόνα του ανθρώπου που πρόδωσε και θεωρεί ότι προδόθηκε. Ουσιαστικά νομίζω εικονίζει μια αίσθηση που έχουμε συχνά οι περισσότεροι άνθρωποι…

Δεν είναι, ωστόσο, η μόνη ανατροπή που τελειώνει με θάνατο η ιστορία του Ιούδα: στο ποίημα «Απολογία» η Κλυταιμνήστρα δικαιολογεί τον φόνο του Αγαμέμνονα με την ερωτική της ματαίωση:

η αδιαφορία σου με τρέλαινε

ένιωσα αίφνης γερασμένη σχεδόν ένα τίποτα

ώσπου άρχισα σύγκορμη να μανιάζω πνιγόμουν

και τότε το μάτι μου πήρε λοξά

το τσεκούρι

Μπορεί να μην αφορά την Κλυταιμνήστρα των τραγικών αυτής της αιτιολόγησης η συζυγοκτονία. Εκφράζει όμως μια αρχέτυπη μελέτη θανάτου, την κατάσταση ματαιωμένων συναισθημάτων των ανθρώπων που, χάνοντας τον κόσμο, βρίσκονται «στου κανενός τη χώρα».

Και σε ένα άλλο, εντελώς αντεστραμμένων καταστάσεων ποίημα («Άχθος»), η μητέρα του, η νεκρή μητέρα του έρχεται στο όνειρό του ποιητή ετοιμόγεννη:

σήκω μου φωνάζει

γρήγορα να με ξεγεννήσεις

μέρες σε κουβαλώ κι έχω βαρύνει

απλώνεσαι ψηλά στον οισοφάγο

μου φράζεις τον λαιμό

η ανάσα μου δύσκολη κι εσύ

δεν λες να βγεις

βιάσου δεν έχω καιρό

γρήγορα να με ξεγεννήσεις

να λευτερωθώ

Σ’ αυτή την γοητευτική ονειρική αντιστροφή, προφανώς δεν θα λευτερωθεί η μάνα γεννώντας τον ξεγεννητή της, αλλά ο ποιητής βγαίνοντας από τη μήτρα της, από τη μνήμη της, αποδεχόμενος τον θάνατό της, τη μετάβασή της στου κανενός τη χώρα.

Υπάρχουν στη συλλογή και ποιήματα τα οποία, με χάρη και ειρωνεία, μιλούν για το θάνατο εντόμων και ζώων, ακόμα και παπουτσιών! Για τον θάνατο χωρίς νόημα (με «το έπαθλο του τίποτα» όπως γράφει στο «Θέατρο»), εν αντιθέσει με τη σπουδαιότητα που του χαρίζουμε οι άνθρωποι, όπως φαίνεται στο

ΑΠΟΥΣΙΟΛΟΓΙΟ

Απουσιολόγος χρόνια

σωστό λαγωνικό στην τάξη της

κανένας δεν της ξέφευγε

μα μόλις έγραφε την απουσία

ένιωθε ταραχή μαζί και ευχαρίστηση

λείπει δεν είν’ εδώ παραληρούσε

και πλημμύριζε η αίθουσα παρουσία

[…]

στα βαθιά της γεράματα τώρα

ένα πράγμα μονάχα τη νοιάζει

να σημειωθεί στο απουσιολόγιο

κανονικά όταν λείψει

μην τυχόν κι ο απουσιολόγος

κάνει τα στραβά μάτια

και προπάντων μην τυχόν

και δεν αντιληφθεί

την απουσία της

Οι άνθρωποι, επιμένει ο ποιητής , δίνουμε νόημα στον θάνατο. Τον έχουμε μέσα στη ζωή μας και τον μελετούμε. Ματαιοδοξία; Περιέργεια; Γνώση του απαραίτητου, με την αρχαιοελληνική του έννοια; Όλα μαζί.

Και, όπως είναι φανερό και από το μικρό μέρος που έχει παρατεθεί, η χώρα του κανενός του Κουτσούνη είναι σκοτεινή, όπως στον πίνακα του Βελίτσκοβιτς, αλλά με το σκοτάδι του άγνωστου, όχι του φόβου.

Χωρίς στίξη όλα τα ποιήματα, αφήνουν στη διάθεσή μας το νόημα, θα μπορούσαμε να σκεφτούμε βλέποντάς τα εκ πρώτης όψεως. Αλλά δεν είναι έτσι, καθόλου. Ο Κουτσούνης Στου κανενός τη χώρα χρησιμοποιεί, χωρίς διασκελισμούς, ως νοηματική μονάδα τον στίχο. Κάθε στίχος, όπως στα δημοτικά τραγούδια, ανεξάρτητος, ακέραιος, δραστικός. Και μέσω των τέτοιων στίχων η φωνή του καθαρή, ήρεμη, συναισθηματική και μεταδότις νοήματος. Θα τολμούσα να πω ότι διάβασα του Κανενός τη χώρα, αν όχι με ιλαρή διάθεση, πάντως όχι με ζοφερή. Διότι του κανενός η χώρα είναι κι αυτή χώρα της ποίησης.

Ζωή Κατσιαμπούρα

[ηλεκτρονικό περιοδικό Poeticanet, τεύχος 40, 2 Απριλίου 2021]

+ - ▸ Παναγιώτης Αντ. Ανδριόπουλος, «Ιδιωτική Οδός», 4 Απριλίου 2021 Click to collapse

Ο Στάθης Κουτσούνης είναι ένας σημαντικός ποιητής της γενιάς του ’80. Η έως τώρα ποιητική του κατάθεση είναι οπωσδήποτε ξεχωριστή, καθώς κάθε συλλογή του είναι ιδιαίτερη. Η έβδομη ποιητική συλλογή του, με τίτλο Στου κανενός τη χώρα (Μεταίχμιο 2020), θα έλεγα πως είναι ένας ύμνος στον πανταχού παρόντα «κανένα»! Αυτόν τον «κανένα» που μας έμαθε η Οδύσσεια.

Ο Οδυσσέας αυτοχαρακτηρίζεται «ο Κανένας», έτσι συστήνεται στον Κύκλωπα, γεγονός που σημαίνει ότι έχει την επίγνωση του κινδύνου και της απώλειας του εαυτού του μέσα στο σπήλαιο (συλλογικό ασυνείδητο). Η επίγνωση του κινδύνου, βέβαια, είναι πρωταρχική στην πορεία της αυτογνωσίας.

Αυτή η πορεία συντελείται στου Κανενός τη χώρα του Στάθη Κουτσούνη, και έκπληκτος διαβάζω το «αρχέγονο» και «θεολογικό» ποίημά του «Εύα», όπου η Εύα της Βίβλου είμαστε όλοι εμείς. Όπου Εύα η ανθρώπινη φύση. Η προέκταση της «Εύας» είναι το επόμενο ποίημα, «Το μήλο», που «προβάλλει στο λαιμό» μας και το δαγκώνουμε γενόμενοι συνένοχοι. Όλα αυτά βέβαια σε μια λογική ποιητική, όπου όλα αιωρούνται και τίποτα δεν είναι βολετό.

Το «σκεύος εκλογής» δεν είναι ο Απόστολος Παύλος, όπως τον ξέρουμε στην Εκκλησία, αλλά ο Ιούδας! Ο Κουτσούνης βάζει σε πρώτο πρόσωπο τον προδότη να επιβεβαιώνει το Γραφικόν: «καλύτερα να μην είχε γεννηθεί…». Ένα ποίημα - ύμνος στην τραγωδία του Ιούδα.

Αλλά, ίσως η πεμπτουσία της συλλογής είναι η «Σύγχυση» (σε δύο παραλλαγές):

Χρόνια πολλά

λέει ο ζωντανός στον πεθαμένο

δεν έχω ανάγκη τις ευχές σου

του απαντά εκείνος

εδώ στην αιωνιότητα

περιττός είναι ο χρόνος

ένας μοιραίος σαλπιγκτής του κανενός

Αλλά και το «Πάρτι» μου θυμίζει το «Πάρτυ» του Μάνου Χατζιδάκι από την «Οδό Ονείρων», με την αναφορά, μάλιστα, και του Μπολιβάρ, για τον οποίο έχουμε ένα τραγούδι του Χατζιδάκι. Στον Χατζιδάκι πιστεύω πως θα άρεσε ο στίχος του Κουτσούνη «πήγα στο πάρτι χωρίς μεταμφίεση/ μόνος εγώ μια θλιβερή παραφωνία».

Το «diminuendo» στάζει μουσική. Για μένα είναι το αντίθετο: «decrescendo».

Και η «Coda» που κλείνει τη συλλογή, μας παραπέμπει σ’ ένα διευρυμένο ρυθμό. Μπορεί να διαβαστεί τόσο απλά, όσο μερικά μουσικά μέτρα, ή τόσο περίπλοκα όσο ένα ολόκληρο μουσικό μέρος.

«Παίζω άρα υπάρχω», μας λέει ο Κουτσούνης και είναι έτσι. Πάλι θυμάμαι τον Χατζιδάκι: «Εγώ το παιχνίδι σέβομαι».

Και σ’ αυτό το ποιητικό παιχνίδι, που δεν παύει ούτε στιγμή να είναι οντολογικό, διαβάζουμε τα ποιήματα με τους εμβληματικούς τίτλους: «Νήμα», «Άχθος», «Καρφί», «Χωρισμός», «Απουσιολόγιο», «Απολογία», «Θέατρο», «Η παλάμη», «Χρονικό», «Χίμαιρα», «Νεκρές φύσεις» κ.ά.

Η ποίηση του Κουτσούνη ίσταται ενώπιόν μας προς ανακάλυψιν.

Παναγιώτης Αντ. Ανδριόπουλος

[Ιστολόγιο Ιδιωτική Οδός, 4 Απριλίου 2021]

+ - ▸ Χρήστος Μαυρής, «Ποιείν», 11 Απριλίου 2021 Click to collapse

Η στοιχειωμένη Ιστορία δεν μπορεί να ησυχάσει ποτέ!

Τα καινούργια ποιήματα του Στάθη Κουτσούνη, που περιλαμβάνονται στην πρόσφατα (2020) εκδομένη ποιητική συλλογή του, που τιτλοφορείται Στου κανενός τη χώρα, και η οποία κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, είναι όλα ριζωμένα σ’ ένα αμφίσημο φως, που κάποτε το αισθάνεσαι φίλιον και κάποτε εχθρικό, το οποίο υποβάλλει συνάμα στον αναγνώστη και μία αμυδρή υπόνοια για τη ματαιότητα των ανθρώπινων επί της γης. Εννοώ πως ο ποιητής, με την πρώτη λέξη που αρθρώνει, προετοιμάζει ψυχολογικά τον αναγνώστη του προς την πλευρά του μαρτυρικού θανάτου. Εντύπωση που επαυξάνεται όταν διαβάσει και το γενικό μότο «τόδ’ ήμαρ ημίν κύριον», του Ορέστη, από την ομώνυμη τραγωδία του Ευριπίδη, με το οποίο ο Κουτσούνης σφραγίζει τη συλλογή του. Στην πορεία όμως, όταν αρχίσει να εμβαθύνει και να εξετάζει σχολαστικά το κάθε ποίημα της συλλογής, θα διαπιστώσει πως στη νεόκοπη ποίηση του Στ. Κουτσούνη ταιριάζει και εκείνο το συγκλονιστικό «Εν δε φάει και όλεσσον – Αν είναι να πεθάνουμε, ας πεθάνουμε μέσα στο φως» (Ομήρου, Ιλιάδα, P 647), που βγαίνει από τη σπαρακτική κραυγή του Αίαντα, όπως την ακούμε να αναδύεται μέσα από το ομηρικό έπος αλλά και μέσα από την ομώνυμη τραγωδία του Σοφοκλή.

Και όταν λέω αμφίσημο φως, εννοώ ένα δισυπόστατο φως, με διπλό επίπεδο, παρόμοιο θαρρώ μ’ εκείνο το «αγγελικό και μαύρο φως» που θάμπωνε και παίδευε για χρόνια τον Γιώργο Σεφέρη. Με άλλα λόγια, αυτά τα ποιήματα είναι φωτοπερίχυτα, και συνεπώς ποτισμένα χορταστικά από αυτό το πλανερό φως, με αποτέλεσμα να κρατιόνται ζωντανά και αγέρωχα μέσα στην αέναη ροή του χρόνου, διασαλπίζοντας ταυτόχρονα το φιλόδοξο, πλην όμως πληγωμένο, πνεύμα του δημιουργού τους. Αναπόφευκτα, λοιπόν, στη μία όψη της ποίησης του Στ. Κουτσούνη βασιλεύει το σκληρό φως και στην άλλη το πυκνό σκοτάδι. Η ζωή (και ο έρωτας) από τη μια, ο θάνατος (και ο πόνος) από την άλλη.

Πέραν από το γενικό μότο, ο ποιητής, από το πρώτο κιόλας ποίημα που φέρει τον τίτλο «Στο σχοινί», προσπαθεί να μάς εγκλιματίσει, έστω και με έναν ωμό τρόπο, στην όλη ποιητική ατμόσφαιρα που επικρατεί στη συλλογή του, εισάγοντάς μας κάθετα μέσα σ’ ένα ερημικό και άκρως εφιαλτικό παραποτάμιο τοπίο, που επιφέρει σύγκρυο σε όσους επιχειρήσουν, έστω και νοερά, να το διαβούνε. Στην κυριολεξία είναι ένα «τοπίο θανάτου», κατά τη γνωστή φράση του Τάκη Σινόπουλου, στο οποίο επικρατεί η ερήμωση, ο φόβος και η θλίψη. Είναι ένα, για την ακρίβεια, πολύ μικρό εμβληματικό ποίημα όπου απεικονίζεται μέσα του ένα ποτάμι με θολά νερά, ενώ ψηλά στον ουρανό «όρνια μονάχα κρώζουνε/ τροχίζοντας τα ράμφη τους», χωρίς ν’ ακούγεται κανένας άλλος ήχος, πάρα μόνο ο παγωμένος αέρας που «του χτενίζει τα μαλλιά» και… μαλώνει με κάποιον που δεν κατονομάζεται ή περιγράφεται σε αυτό το ποίημα.

Υπαινικτικά όμως, ο ποιητής, αφήνει ν’ αντιληφθούμε πως πρόκειται για ένα άψυχο σώμα, που βρίσκεται κρεμασμένο στο βάθος του ορίζοντα και «στου κανενός τη χώρα/ ήδη τρεις μέρες ανεμίζει στο σχοινί», με τον αναγνώστη να προβληματίζεται και να διερωτάται ποια είναι αυτή η (μάλλον έρημη) χώρα, που δεν ανήκει σε κανέναν, φράση μάλιστα με την οποία τιτλοφόρησε και τη συλλογή του. Διερωτάται συγκεκριμένα για το πού πέφτει ή πού εντοπίζεται γεωγραφικά αυτή η παράξενη χώρα. Δηλαδή, αν βρίσκεται σε κάποιο επίγειο ή σε κάποιο καταχθόνιο μέρος. Στην σφαίρα του υπαρκτού ή στην σφαίρα του νοητού;

Όμως, για ν’ αποκτήσει ο αναγνώστης σφαιρική εικόνα, αλλά και για να σχηματίσει από μόνος του δική του αντίληψη, για τα όσα τεκταίνονται στο ποίημα, είναι καλύτερα να το παραθέσω ολόκληρο:

«Νερά του ποταμού θολά

κι από πουλί ούτ’ ένας ήχος

όρνια μονάχα κρώζουνε

τροχίζοντας τα ράμφη τους

κι ο αέρας τού χτενίζει τα μαλλιά

και τον μαλώνει μουρμουρίζοντας

απ’ τη δική του όμως τη μεριά

τίποτα δεν σκιρτά

στου κανενός τη χώρα

ήδη τρεις μέρες ανεμίζει στο σχοινί»

(σελ. 9)

Παρόλο που σε αυτό το μικρό, όμως αρκετά φορτισμένο, ποίημα δεν υπάρχει κανένας δείκτης ή, έστω, ένα ίχνος χρονικού ή τοπικού προσδιορισμού, ο αναγνώστης εύκολα νομίζω θ’ αντιληφθεί, κυρίως από τις εικόνες που μεταφέρει μέσα του το ποίημα, πως ο δημιουργός του μάς στέλνει σιωπηρά πολύ πίσω στον χρόνο, συνεπώς και στην Ιστορία. Συγκεκριμένα μάς παραπέμπει, αν σωστά έχω αντιληφθεί, στα χρόνια της Κατοχής και του Εμφυλίου Πολέμου στην Ελλάδα, 72 ολόκληρα χρόνια μετά τη λήξη αυτών των δυσάρεστων ιστορικών γεγονότων! Γιατί, όπως είναι γνωστό, μόνο εκείνα τα δίσεχτα χρόνια ο κόσμος ξυπνούσε το πρωί και αντίκριζε μπροστά στα έκπληκτα μάτια του άψυχα σώματα να αιωρούνται στα σχοινιά, δηλαδή στις κρεμάλες, που τα έπαιρνε πέρα δώθε ο αέρας, καθώς και κομμένα κεφάλια να κρέμονται από τους φανοστάτες της ΔΕΗ ή κεφάλια που ήταν καρφωμένα πάνω σε ψηλά κοντάρια και περιφέρονταν μέσα στους δρόμους, ως τρόπαια νίκης! Μακάβριες εικόνες και παράφρονες πράξεις. Εικόνες βιβλικές, από έναν άλλο Γολγοθά, που ήταν όλα αυτά απότοκο της ασίγαστης έχθρας και της μισαλλοδοξίας (πολιτικής και θρησκευτικής), έτσι όπως αυτά τα μαύρα συναισθήματα εκδηλώθηκαν ανεξέλεγκτα μέσα από την δηλητηριασμένη ψυχή αυτών (πρωτίστως) που επικράτησαν στην εμφύλια σύρραξη, εκείνες τις σκοτεινές εποχές. Και, όπως καλά γνωρίζουμε, η «ως τώρα ιστορία του Κόσμου είναι ιστορία των Νικητών», γιατί οι νικημένοι έχουν πάντα το άδικο, για να θυμίσω (και να τιμήσω) με αυτή την αναφορά μου τον αξέχαστο Κώστα Βάρναλη και το αριστουργηματικό έργο του Το φως που καίει.

Η Ιστορία, λοιπόν, όπως διαπιστώνω, είναι η κύρια δεξαμενή από την οποία αντλεί τη βασική θεματολογία του ο Στ. Κουτσούνης. Με άλλα λόγια, διαπιστώνω πως κάτω από τους περισσότερους στίχους του βρίσκεται αναδιπλωμένη η σύγχρονη Ιστορία της Ελλάδας. Αυτή η στοιχειωμένη Ιστορία όμως, η σημαδεμένη με το αδικαίωτο αίμα, φαίνεται πως δεν μπορεί να ησυχάσει ποτέ. Γιατί, παρόλο που είναι χωνεμένη και καταλαγιασμένη εδώ και αρκετό καιρό μέσα στη μνήμη του ελληνικού λαού, κάποιες στιγμές φαίνεται πως αναταράσσεται επικίνδυνα και βρυχάται, όπως ένα εν ενεργεία ηφαίστειο που απειλεί με τη λάβα του να παρασύρει και να κάψει συνειδήσεις. Να παρασύρει και να κάψει όποιον συναντήσει στο πέρασμά της.

Ο Στ. Κουτσούνης όμως αντλεί θέματα και από την ελληνική αρχαιογνωσία και κυρίως από τον κύκλο της αρχαίας τραγωδίας, καθώς και από την ορθόδοξη θρησκεία και την σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα, όπου κάποια καθημερινά στιγμιότυπα (βλ. τα ποιήματα «Θέατρο», σελ. 36, «Κανιβαλισμός», σελ. 37, «Η παλάμη», σελ. 38, «Χίμαιρα», σελ. 40 κ.ά.) του κεντρίζουν δυνατά και ευεργετικά την έμπνευσή του. Και όλα αυτά δοσμένα με στίχους λιτούς, αρκετά καλά δουλεμένους, δηλαδή σμιλευμένους και λειασμένους για να αποκτήσουν την απαραίτητη δωρική όψη, αλλά και με συμπυκνωμένη ενέργεια και καθαρό νόημα. Πολύ σωστά η Ελένη Ηλιοπούλου-Ζαχαροπούλου, με άλλη ευκαιρία, αποφαίνεται (βλ. το βιβλίο της Διαθλάσεις χρωμάτων – Δοκίμια, Εκδόσεις των φίλων, Αθήνα 2020) πως ο Στ. Κουτσούνης φτιάχνει «στίχο λιτό, προσεγμένο, με ποικιλία θεμάτων, που αγγίζουν σημαντικές πλευρές της ζωής». Στίχοι, θα έλεγα εγώ, ελαφρώς υπερρεαλιστικοί («ξάφνου του τραπεζιού τα πόδια/ έβγαλαν ρίζες και τρύπησαν το πάτωμα», σελ. 14), μέσα από τους οποίους ο αναγνώστης μπορεί ν’ αφουγκραστεί και απόηχους από την ποίηση του Μίλτου Σαχτούρη αλλά και του Τάκη Σινόπουλου, όμως καλά αφομοιωμένους και ενσωματωμένους στην ποίησή του. Στίχοι, συμπληρώνω, που αποπνέουν μπόλικη θλίψη, αβάσταχτο πόνο και νεκρική μοναξιά αλλά, ταυτόχρονα, και ασίγαστη νοσταλγία για τις άλλες καλές μέρες που έζησε ο ποιητής, καθώς και νοσταλγία αθεράπευτη για τον γενέθλιο τόπο του.

Επιπλέον, σε αρκετά ποιήματά του, ο Στ. Κουτσούνης παρουσιάζεται οπαδός της μικρής ποιητικής φόρμας και είναι άξιο προσοχής πως με τρεις μόνο στίχους μπορεί να μεταδώσει μια ολόκληρη δραματική ιστορία στους αναγνώστες του, ακριβώς όπως εκείνοι οι τρεις στίχοι που αφιερώνει στον Alan Kurdi, το άτυχο παιδάκι του οποίου η τραγική ιστορία συγκίνησε και συγκλόνισε όλη την «πολιτισμένη» ανθρωπότητα, όταν στην προσπάθειά του να φθάσει στην Ελλάδα, μαζί με τους γονείς του και άλλους οικονομικούς μετανάστες, πνίγηκε στη θάλασσα, τον Σεπτέμβρη του 2015, και τα κύματα του Αιγαίου ξέβρασαν το κουφάρι του σε ακτή της Αλικαρνασσού. Γράφει ο Στ. Κουτσούνης:

«Μπρούμυτα στην ακτή μελανιασμένο

παιδί χωρίς πατρίδα

που το ξέβρασε η θάλασσα»

(σελ. 34)

Και κάπου αλλού θα σημειώσει και αυτό:

«Θάλασσα πηγμένη

από τα δάκρυα των πνιγμένων»

(σελ. 18)

Αυτές οι υπέροχες (αισθητικά και ποιοτικά) μονοκοντυλιές, (που είναι βασισμένες, όπως είπα, σε ανθρώπινες τραγικές ιστορίες και αποδομένες μέσα από μικρές φόρμες, όπου ξεχωρίζουν και για τη συμπυκνωμένη ενέργεια που περιέχουν αλλά και για το στρογγυλό νόημα που μεταφέρουν, στεγασμένες τώρα όλες κάτω από τον γενικό τίτλο «Νέκρες φύσεις», και τις οποίες συναντά ο αναγνώστης σε τέσσερις διαφορετικές σελίδες της συλλογής), ομολογώ πως είναι μικροί θησαυροί! Αληθινά ποιητικά διαμάντια, ανεκτίμητης αξίας!

Ιδιαίτερη εντύπωση, βέβαια, προκαλεί στον αναγνώστη και ο ερευνητικός, σαφώς εποικοδομητικός, τρόπος με τον οποίο ο Στ. Κουτσούνης αντιμετωπίζει ή επεξεργάζεται θέματα από την αρχαία ελληνική γραμματεία και την ορθόδοξη θρησκεία, όπου, πάνω στον αρχαίο μύθο που περιέχουν αυτά τα θέματα, στηρίζει ή, καλύτερα, χτίζει τη δική του δημιουργία, τα δικά του ποιήματα. Με μία διαφορά όμως. Ο Στ. Κουτσούνης, σε αυτές τις ποιητικές στιγμές του, ανατρέπει ή ανασκευάζει παντελώς τον αρχαίο μύθο. Δηλαδή, πιάνει ένα αρχαίο θέμα με το γυμνασμένο αισθητήριό του και αναποδογυρίζει την καθιερωμένη λογική του, προσαρμόζοντάς το στη δική του, με αποτέλεσμα να μάς δίνει, με τα ποιήματα που δημιουργεί, μια νέα εκδοχή, που είναι βέβαια πολύ διαφορετική από εκείνη της λόγιας πηγής του. Τέτοια ενδεικτικά παραδείγματα είναι το ποίημα «Σκεύος εκλογής» (θρησκευτικής προέλευσης) αλλά και το ποίημα «Απολογία» (αρχαιόθεμο), το οποίο θεωρώ από τα καλύτερα της συλλογής, όπου εδώ ο οξυδερκής ποιητής, με θαυμαστή μαεστρία, ανατρέπει τον γνωστό μύθο της δολοφονίας του Αγαμέμνονα, προσπαθώντας να μάς πείσει πως η ερωτική απροθυμία του κραταιού βασιλιά των Μυκηνών είναι η κύρια αιτία που όπλισε το χέρι της γυναίκας του Κλυταιμνήστρας με το φονικό τσεκούρι, που τον έστειλε τελικά στον θάνατο. Από αυτό το υπέροχο ποίημα, το άκρως αισθησιακό, που διεγείρει αναπόφευκτα σε μεγάλο βαθμό τη λίμπιντο και τη φαντασία του αναγνώστη, δίνω ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα, που αποτελεί στην ουσία έναν μακρύ μονόλογο της Κλυταιμνήστρας:

«[…]

και μετά η αναισθησία σου την περασμένη νύχτα

δέκα χρόνια καρτερούσα τη στιγμή κι εσύ

ξάπλωσες πλάι μου ξερός κι ούτ’ ένα χάδι καν

μα ήμουν έτοιμη τα πάντα να διαγράψω ακριβέ μου

σ’ αγαπούσα πάνω απ’ τη ζωή μου

η ψυχή μου βρισκόταν στα χέρια σου

ήσουν η μοίρα μου κι ήθελα

να με κατακτήσεις από την αρχή

ήλπιζα εκεί που σ’ έτριβα με μοσχοσάπουνο

στα σημεία που κάποτε σε αναστάτωναν

να μ’ αρπάξεις επιτέλους κι ασυγκράτητα

να σφηνωθείς μέσα μου αγρίμι ουρλιάζοντας

μάταια όμως

η αδιαφορία σου με τρέλαινε

ένιωσα αίφνης γερασμένη σχεδόν ένα τίποτα

ώσπου άρχισα σύγκορμη να μανιάζω πνιγόμουν

και τότε το μάτι μου πήρε λοξά

το τσεκούρι»

(σελ. 31)

Αξίζει, ακόμη, ν’ αναφέρω πως σε αυτό το «τοπίο θανάτου», εννοώ το πένθιμο και θλιβερό σκηνικό που επινόησε και έστησε ο Στ. Κουτσούνης για ν’ αναπαραστήσει τα καινούργια ποιήματά του, εκτός από τη νεκρή μάνα του, τ’ άλλα πρόσωπα που συναντάμε ή που διαδραματίζουν κάποιο ρόλο, μικρό ή μεγάλο, ασήμαντο ή σοβαρό, (ακόμη και στα ποιήματα με ερωτικό περιεχόμενο), είναι σχεδόν όλα αόριστες μορφές, χωρίς κανένα διακριτικό στοιχείο. Ακριβώς, σαν μαύρες, περιπλανώμενες και διεκδικητικές, σκιές που καταδυναστεύουν την ωραία ποίησή του. Γράφει στο ποίημα «Βουνό»:

«… ολόγυρα μιλιούνια οι κοιμισμένοι

κανένας τους δεν σάλευε

ώσπου κάποτε βλέπω τον επιστάτη

να πλησιάζει δίχως πρόσωπο»

(σελ. 19)

Είναι όμως, όπως διαπιστώνω, στην πλειονότητά τους, οι προσφιλείς νεκροί του, τους οποίους έχει καταχωρήσει στην μεγάλη κιβωτό της αντίδικης μνήμης του. Και αυτό για να τους θυμάται και να τους χαρίζει διαρκώς την αγάπη και την ευγνωμοσύνη του, άσχετα αν το άχθος του θανάτου (ένα ποίημά του τιτλοφορείται μονολεκτικά «Άχθος», σελ. 25) και της οριστικής απώλειάς τους τού φράζει σαν μαύρη πέτρα το στόμα και τού κόβει σαν κοφτερό μαχαίρι την ανάσα του. Παραθέτω κάποιους ενδεικτικούς στίχους από το ποίημα «Ορρωδία»:

«Πένθιμα χτυπά η καμπάνα απ’ το πρωί

και κάποιος καρφώνει αγγελτήρια

ακούγονται οι χτύποι του σφυριού

σαν τα χρόνια του πεθαμένου

που ξεκολλήσαν απ’ το σώμα του

και πέφτουν ένα ένα

κέρματα στο τσιμέντο»

(σελ. 15)

Κοντολογίς, ο Στ. Κουτσούνης, όπως διαφαίνεται μέσα από τα καινούργια ποιήματά του, αλλά και από κάποια παλαιότερα, ζει «με τους απόντες», συνεχώς και, το χειρότερο, ζει βασανιστικά και εξοντωτικά. Θέλω να πω, πως τον κατοικούν μονίμως οι προσφιλείς νεκροί του. Ειδικά η μάνα και ο πατέρας του. Έτσι όμως κατορθώνει, όπως είπα, να τους διατηρεί μέσα του ζωντανούς ολόχρονα και, το σπουδαιότερο, να τους μεταφέρει από τόπο σε τόπο, με τη συνέργεια, επαναλαμβάνω, της ανέσπερης μνήμης του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της ψυχικής και συναισθηματικής φόρτισης που τον διακρίνει, σε μεγάλο βαθμό μάλιστα, είναι το ποίημα «Στεφάνι», από την καινούργια συλλογή του:

«Στο ράφι της ντουλάπας

σ’ ένα κουτί από βελούδο

τα στέφανά της

τα κατεβάζει κάθε μέρα

και τα φροντίζει επιμελώς

μην παραλείψεις επαναλαμβάνει

να μού τα βάλεις μαζί όταν φύγω

έννοια σου και θα τον παντρευτώ ξανά

τον πατέρα σου εκεί πέρα

εκτός εάν

μέσα στο τόσο πλήθος

δεν καταφέρουμε ποτέ ν’ ανταμωθούμε»

(σελ. 23)

Στο ίδιο ασφαλώς καταθλιπτικό και ψυχοφθόρο κλίμα κινείται και το ποίημα «Τα κέρματα», που ανήκει στην προηγούμενη συλλογή του που τιτλοφορείται Στιγμιότυπα του σώματος, όπου σε αυτό το ποίημα βλέπει ο ποιητής τον νεκρό πατέρα του να αιωρείται ψηλά στο κενό και τον ψιλορωτά τι κάνει εκεί πάνω, με τον πατέρα του να του απαντά:

«Μη φοβάσαι μού λέει/ και τι να κάμω/ πια φόρτωμα οι μέρες μου βαρέθηκα/ … ώσπου θολωμένος/ με άδραξε απ’ το μπράτσο// γιε μου μού σώθηκαν όλα/ μήπως σού βρίσκονται κέρματα για τα διόδια»

Τα ποτάμια, και γενικά τα νερά, που ρέουν στα καινούργια ποιήματα του Στ. Κουτσούνη είναι ένα άλλο αδρό, και συνεπώς ευδιάκριτο, χαρακτηριστικό στοιχείο της ποίησής του. Στο σημείο αυτό όμως, πρέπει να αναφέρω πως ο αναγνώστης, την ώρα που θα διαβάζει τα καινούργια ποιήματά του, πιθανόν να αισθανθεί (κυρίως ηχομιμητικά) και ένα ελαφρύ ποταμίσιο αεράκι να ξεχύνεται μέσα από τις σελίδες της συλλογής του Στ. Κουτσούνη, που του δροσίζει το πυρωμένο πρόσωπό του. Είναι το ζωογόνο αεράκι που καταφθάνει πιστεύω από τις κοίτες των ποταμών του Πύργου, που είναι ο αγαπημένος γενέθλιος τόπος και αυτού του σημαντικού ποιητή. Τόπος σκληρός και αγονάτιστος, που κλείνεται από «τ’ αγριοθώρητα βουνά, τα φοβερά ποτάμια»!

Όμως, τα νερά των ποταμών που συναντάμε στην ποίηση του Στ. Κουτσούνη, όπως σημείωσα και πιο πάνω, είναι όλα θολά ή σκοτεινά. Είναι ωσάν να σχηματίζουν έναν άλλο Αχέροντα, σε έναν άλλο τόπο. Με άλλα λόγια, είναι ωσάν να χαράσσουν ένα μαύρο πέρασμα μέσα από το οποίο ο ποιητής θέλει, υποθέτω, να περνάνε για τον Κάτω Κόσμο οι αγαπημένοι νεκροί του. Και ας μην ξεχνάμε, στο σημείο αυτό, πως τα ποτάμια ως σύμβολα είναι ένα θέμα που απασχόλησε (και απασχολεί) έντονα, άλλους ευφρόσυνα και άλλους πένθιμα, όλους σχεδόν τους ποιητές της περιοχής του Πύργου, που στην πλειονότητά τους ξεχωρίζουν για το υψηλό επίπεδο της τέχνης στην οποία επιδίδονται, με πρωτεργάτες βέβαια τους αξέχαστους Τάκη Σινόπουλο και Γιώργη Παυλόπουλο.

Ολοκληρώνοντας αυτό το κείμενο, θέλω να τονίσω πως ο ποιητής Στ. Κουτσούνης, όπως απέδειξε με την νέα συλλογή του, είναι μία φουσκωμένη ποιητική φλέβα, με δυνατό παλμό, έντονο σφρίγος και ακατάλυτη ορμή μέσα της. Είναι μια ασίγαστη ποιητική φλέβα που πάει βαθιά στον χρόνο και τον τόπο. Εκτός από το ζωντανό αίμα, (που στο μεγαλύτερο μέρος του αποτελείται από νερό, άσχετα αν είναι θολό ή καθαρό, –στοιχείο βέβαια που μαρτυρά ζωή και ελπίδα), σε αυτή τη γνήσια και δυνατή φλέβα φωλιάζει και ο βαθύς στοχασμός του αλλά και η εκλεπτυσμένη αισθητική του. Απομένει στον αναγνώστη να σκύψει με προσοχή και σεβασμό απάνω σε αυτή την ποιητική φλέβα, για να γνωρίσει πλατιά και να απολαύσει ικανοποιητικά την υψηλή τέχνη που κουβαλάει μέσα της.

Χρήστος Μαυρής

[ηλεκτρονική Επιθεώρηση Ποιητικής Τέχνης ποιείν, 11 Απριλίου 2021]

+ - ▸ Έφη Κατσουρού: «Ο αναγνώστης», 22 Μαΐου 2021 Click to collapse

Δυο εκδοχές ενός συντελεσμένου χρόνου:

Από την ενηλικίωση του θανάτου στην ωδή στη νεκρή φύση

«Να γιατί γράφω. Γιατί η ποίηση αρχίζει από εκεί που την τελευταία λέξη δεν την έχει ο θάνατος. Είναι η λήξη μιας ζωής και η έναρξη μιας άλλης, που είναι η ίδια με την πρώτη αλλά που πάει πολύ βαθιά, ως το ακρότατο σημείο που μπόρεσε ν’ ανιχνεύσει η ψυχή, στα σύνορα των αντιθέτων, εκεί που ο Ήλιος κι ο Άδης αγγίζονται.»¹, γράφει ο Οδυσσέας Ελύτης στα Ανοιχτά χαρτιά, και ως δύναμη τέτοια και μόνον μπορώ και εγώ να αντιληφθώ την ποίηση, ως την σφοδρή επίθεση της επιθυμίας σε οτιδήποτε τετελεσμένο, σε οτιδήποτε εκ προοιμίου δοσμένο, μια εν δυνάμει Ανάσταση, ως την διαρκή ανάδυση φωτός από το εσώτερο σκοτάδι της ύπαρξης, μια ακριβή ελευθερία, που κατακτάται μόνο μέσα από την περιπλάνηση σε δύσβατα μονοπάτια απάτητα για τον καθένα. Και διαχρονικά, η πάλη αυτή ανάμεσα στις αντίρροπες δυνάμεις, είναι η κεντρομόλος δύναμη που διαμορφώνει την ποιητική κάθε ποιητή και εν συνεχεία, κάπως πιο μακροσκοπικά, την ποίηση μιας ολόκληρης εποχής. Το φως και το σκοτάδι, ο έρωτας και ο θάνατος, ο παρελθών και ο μέλλων χρόνος, η μνήμη και η λήθη, η ύπαρξη και η μη ύπαρξη, το κενό και το πλήρες: πάντοτε, ή σχεδόν πάντοτε, ανάλογα με τη στιγμή του γράφοντος και την ώρα του καιρού, σε αυτή τη συνάντηση των άκρων που συντελείται στο ποιητικό πεδίο, κάποια από τις δυο πλευρές προβάλλει ακέραιη και η άλλη θάλλει και συνεπικουρεί την ίδια έκφραση, υποδαυλίζει το αίσθημα, σε μια πλανητική περιστροφή του ηλιακού συστήματος των λέξεων. Με άλλα λόγια, θέλω να πω, ότι και το πιο ερωτικό, ακόμη, ποίημα, πίσω από τη φλόγα κρύβει την τέφρα του, με τρόπο ανάλογο, που το σπαρακτικότερο μοιρολόγι ηχεί αναπότρεπτα σαν εναγώνια κραυγή ζωής.

Τελειώνοντας ο Β’ Παγκόσμιος πόλεμος, ο Τεοντόρ Αντόρνο έλεγε: «το να γράψεις έστω και ένα ποίημα μετά το Άουσβιτς είναι βαρβαρότητα», ορθώνοντας, με λίγες λέξεις, ένα τείχος αληθείας πάνω στο σαθρό έδαφος τής βαναυσότητας των μαρτυρίων, το οποίο, μέσα από την αφοριστική χροιά της ματαίωσής του, καταφέρνει να θεμελιώνει την ποίηση στην ακράδαντη ελπίδα τής εξυγίανσης του χώρου και του χρόνου από εδώ και πέρα. Ο άνθρωπος θα αισθανθεί ξανά, άλλα θα αισθανθεί μόνο μέσα από την επανίδρυση της ίδιας της φύσης του, και ο ποιητής θα σκιρτήσει και πάλι, άλλα θα σκιρτήσει μόνον μέσα από την εκ του μηδενός ανακάλυψη της γλώσσας του. Τότε και μόνον τότε θα καταφέρει να αναδυθεί ο κόσμος λυτρωμένος από το αποτεφρωτήριο του πολέμου και θα ευωδιάζει μύρο και ανάσα πρωινή. Κάπως αλλιώτικα σήμερα, πριν κλείσει καν αιώνας από τα οικεία εκείνα κακά, έχουμε βρεθεί, ως ανθρωπότητα, σε ένα μεταίχμιο παρόμοιο, σε μια μετάβαση που διαφέρει μεν ποιοτικά άλλα γειτνιάζει ποσοτικά και ουσιαστικά, σε μια συνθήκη που αναζητά και θα αναζητήσει πολύ περισσότερο στο μέλλον την υπέρβαση ενός δεύτερου θανάτου. Μπορεί σήμερα, να μη μαχόμαστε για εθνικά συμφέροντα, να μην υφιστάμεθα μαρτύρια λόγω φυλετικών διακρίσεων, τουλάχιστον στον ευρωπαϊκό χώρο, αλλά η πανδημία που επελαύνει με τα συνεπακόλουθά της, μας έχει φέρει σε μια κατάσταση, οπού οι άνθρωποι μετατρέπονται και πάλι σε αριθμούς και οι ελευθερίες καταλύονται η μια μετά την άλλη σχεδόν αβίαστα. Και πάει πια ένας χρόνος γεμάτος που βαδίζουμε στη χώρα του κανένα, σε ένα τοπίο που ο χρόνος διαστέλλεται και ο χώρος συναιρείται· αγνοώντας ποιο θα είναι, αύριο, το ηθικό αποτύπωμα του ανθρώπου που έμαθε να ζει χωρίς αφή· αγνοώντας πού θα έρχεται να ακουμπήσει η ποίηση.

Κρατώντας στα χέρια μου τα πρόσφατα ποιητικά βιβλία του Αντώνη Φωστιέρη και του Στάθη Κουτσούνη, Θάνατος ο δεύτερος και Στου κανενός τή χώρα, αντίστοιχα, νοιώθω ότι ο ποιητικός λόγος, ήδη αυτή τη στιγμή, ανεξάρτητα από γενιές, ποιητικές καταβολές, ακόμη και προθέσεις, έχει έρθει σχεδόν ακούσια αντιμέτωπος με αυτό το επέκεινα, με το χωροχρονικό μετά ενός κόσμου που αλλάζει αναπότρεπτα, στερούμενος απ’ όλες τις αισθήσεις, εκείνη την πιο άσημη και πιο λυτρωτική², όπως έγραφε ο Καρούζος, και είναι αδύνατον να διαβαστεί έξω από το συγκείμενο της εποχής. Και τα δύο βιβλία, εκδοθέντα εντός του 2020, δεν φέρουν κανένα πρόσημο επικαιρικής γραφής, αλλά έρχονται, με εντελώς διαφορετικό ύφος –συνεπές προς την προσωπική έκφραση του ποιητή τους το καθένα–, να συνδιαλεχθούν με τον συντελεσμένο χρόνο, με μια μνήμη ζώσα και αιχμηρή, και να μετεωριστούν μπροστά στον μέλλοντα χώρο, στο οριακό τοπίο που διαμορφώνει το αδιάτρητο παρόν, να συνομιλήσουν με τη σκοτεινή πλευρά του φωτός, με έναν θάνατο ενήλικο και έναν βίο που βρίθει φύσεων νεκρών. Θέλω, δηλαδή, να πω ότι, ολοκληρώνοντας την ανάγνωση των δυο συλλογών, ένοιωσα ότι ο κάθε ένας από τους δυο ποιητές σφυρηλατεί ένα προσωπικό τοπίο απώλειας, μια διαφορετική εκδοχή του χρόνου που παύει, που ακινητεί στον χώρο προοιωνίζοντας μια νέα εκκίνηση.

[…]

«Χρόνια πολλά/ λέει ο ζωντανός στον πεθαμένο/ δεν χρειάζομαι τις ευχές σου/ του απαντά εκείνος/ σε τούτη εδώ τη χώρα/ εγώ κατέκτησα εξάπαντος/ την αιωνιότητα// δική σου τώρα η σπουδή», αντιφωνεί από την άλλη πλευρά και από του κανενός τη χώρα ο Στάθης Κουτσούνης, και γίνεται εύκολα κατανοητό ότι πρόκειται για έναν χώρο που ενώ θεματολογικά συνορεύει με τον χώρο του Φωστιέρη, ιδιοσυγκρασιακά, προσπαθεί, με τη δική του ποιητική χάραξη, να ιχνηλατήσει τα απάτητα μονοπάτια τής ύπαρξης και της ανυπαρξίας, να καταδυθεί σε έννοιες αχειροποίητες, όπως αυτές του χρόνου και της αιωνιότητας, του τετελεσμένου συμβάντος, της συναισθηματικής ή φυσικής ακινησίας του κόσμου. Η ειδοποιός διαφορά μεταξύ των δύο συλλογών, που αντικατοπτρίζει και τη μαγεία της ποιητικής έκφρασης, εντοπίζεται στον τρόπο προσέγγισης αυτού του κοινού πυρήνα· η απώλεια του χώρου και του χρόνου, το επικείμενο ή το συντελεσθέν τέλος, εδώ σαρκώνεται μέσα από εικόνες και αφηγήσεις, ολιστικές προσωποποιήσεις και αλληγορίες. Ο φιλοσοφικός στοχασμός, που στον Φωστιέρη προβάλλει ως καθ’ εαυτό ενοποιητικό στοιχείο τής ποίησής του, ως κεντρομόλος δύναμη της γλώσσας του, εδώ ενυπάρχει ως λάκτισμα και εμφανώς υποχωρεί μπροστά σε μια γραφή σχεδόν παραβολική. Ο Κουτσούνης, σε κάθε ένα από τα ποιήματα της συλλογής του, παραδίδει και μια μικρή ξεχωριστή ποιητική αφήγηση, μια ιστορία που πίσω της κρύβει μιαν άλλη, ένα αίσθημα ή ένα ερωτηματικό, μια μνήμη που πάλλεται και πασχίζει να λάβει νέα σάρκα, να γεννηθεί από την τέφρα της. «Στο ράφι της ντουλάπας/ σ’ ένα κουτί από βελούδο/ τα στέφανά της// τα κατεβάζει κάθε μέρα/ και τα φροντίζει επιμελώς/ μην παραλείψεις επαναλαμβάνει/ να μου τα βάλεις μαζί όταν φύγω/ έννοια σου και θα τον παντρευτώ ξανά/ τον πατέρα σου εκεί πέρα// εκτός εάν/ μέσα στο τόσο πλήθος/ δεν καταφέρουμε ποτέ ν’ ανταμωθούμε», γράφει στο ποίημα «Στεφάνι», μπολιάζοντας τον στίχο του με το φορτίο μιας μνήμης διπλής, τη μνήμη της μνήμης, τον βιωμένο χρόνο, που φέρει στο σώμα της αυτή η ελάχιστη, καθημερινή ώρα.

Το ποιητικό υποκείμενο μοιάζει να κρέμεται, να γαντζώνεται πάνω στα μικρά αντικείμενα της καθημερινής κίνησης, στα άψυχα πράγματα που γίνονται πυκνωτές μνήμης και αχθοφόροι αισθήσεων, αλλά και σε οτιδήποτε θάλλει ανενεργό στο τοπίο γύρω και μέσα από αυτό, είτε αυτό είναι υλικό είτε άυλο, είτε πρόκειται για ένα αντικείμενο είτε για έναν ήρωα, για έναν μύθο. Συλλέγει αυτά τα, αμελητέα ή μη, θραύσματα τής προσωπικής του ιστορίας, τα μέρη στα οποία έχει σταθεί και έχει αφουγκραστεί τον αχό τους, και τα σκαλίζει μέχρι να δακρύσουν, μέχρι να πληγωθούν βαθιά και η κραυγή τους να ακουστεί σαν κλάμα γέννησης κι υστέρα πάλι να σωπάσουν και να αποσυρθούν στα μύχια τής ύπαρξής τους. «Πάσχιζα να βρω τι θα ντυθώ/ σ’ αυτό το μασκέ πάρτι των συμμαθητών/ μετά από τόσα χρόνια/ ώσπου ξεπηδήσαν από μέσα μου/ οι πρωτινοί εαυτοί μου/ ο Τρελαντώνης κι ο Μικρός Σερίφης/ ο Δον Κιχώτης και ο Μπολιβάρ/ ο Καζανόβα και ο Σέρλοκ/ κι άλλοι ατίθασοι κι επαναστάτες/ ασυμβίβαστοι κι ονειροπόλοι/ και προπαντός τής ομορφιάς εραστές// με πολιορκούσαν ασφυκτικά/ εκλιπαρώντας να τους ζωντανέψω/ έστω την ύστατη στιγμή/ να τους υποδυθώ ξανά// μα ήδη είχα πάρει τη στροφή/ κι ήταν αργά για υποκριτική/ έτσι δειλός και άσημος/ με ψίχουλα στα χέρια και σπασμένα δόντια/ πήγα στο πάρτι χωρίς μεταμφίεση/ μόνος εγώ μια θλιβερή παραφωνία», γράφει στο ποίημα «Το πάρτι», ενώ συχνά επιλέγει να αδράξει τον ανενεργό, τον «νεκρό» μύθο και να τον φέρει στο παρόν, επιχειρώντας να του δώσει νέα πνοή, να τον δραματοποιήσει μέσα στο νέο χωροχρονικό περιβάλλον, προσαρμόζοντας το λεξιλόγιο, τις αναφορές και τη σύνταξη ακόμη της γραφής του [«Αγαπημένε μου// εκείνο το πρωί πετάχτηκα προτού χαράξει/ έδιωξα τις δούλες και τον Αίγισθο που κλαψούριζε/ κι ετοίμασα μονάχη το λουτρό σου/ γέμισα ως τη μέση την μπανιέρα/ στάζοντας στο νερό αιθέρια έλαια/ κι έμεινα μ’ ένα διάφανο κομπινεζόν// κι όσο περίμενα να ξυπνήσεις πλάνα του σινεμά/ πέφταν οι ανοιχτοί λογαριασμοί μας […]» («Απολογία»)]. Με τον τρόπο αυτόν, ο Κουτσούνης οργανώνει μια σύνθεση από αντικείμενα και πρόσωπα κεκοιμημένα, σαν ωδή στη νεκρή φύση, και ζωγραφίζει τελικά ένα τοπίο που μάχεται, μέσα σε έναν χώρο κενό, να συντηρήσει ή να δώσει εκ νέου ζωή σε ό,τι βρίσκεται σε, φυσική ή ψυχική, αποδρομή.

Αυτό ακριβώς το αίσθημα της εναγώνιας επιβίωσης εκείνου που χάνεται επισφραγίζεται με τη σειρά των δικών του «αφορισμών», των ακαριαίων εικόνων που στεγάζει κάτω από τον τίτλο «Νεκρές φύσεις i, ii, iii, iv» και διατρέχουν το βιβλίο. «Ροτόντα με δυο καρέκλες/ σ’ όποια και να καθίσω/ η άλλη μένει άδεια», γράφει στην πρώτη σειρά, τονίζοντας τη δύναμη του αντικειμένου και του χώρου που διατηρεί τη μνήμη στο αποτύπωμά του, ενώ στη δεύτερη σειρά, κλιμακώνοντας την ένταση της εικονοποιΐας του, μοιάζει να προσπαθεί σχεδόν να καταργήσει τον θάνατο, να αποδώσει τον χώρο του μέσα από το λεξιλόγιο τής παρουσίας: «Χώμα στο χώμα ο νεκρός/ ωραίος αποτρόπαια/ μες στο μικρό εξοχικό του». Βλέπουμε, λοιπόν, ότι σε αντίστιξη με τους αφορισμούς του Φωστιέρη …, ο Κουτσούνης λειτουργεί αντίστροφα. Παραδίδει τις ελάχιστες λεπτομέρειες βιωμένων εικόνων, σαν καρτ-ποστάλ του χρόνου του, στιγμιαίες δεσμεύσεις και αποδεσμεύσεις του αισθήματος, και καλεί τον αναγνώστη να τις αποδημήσει για να αγγίξει αυτή την ακριβή αλήθεια που κρύβεται πίσω τους, τον κοινό τόπο του απολεσθέντος χρόνου.

Οι δύο ποιητές, με εντελώς διαφορετικά μέσα, χρησιμοποιώντας ο καθένας το προσωπικό λεξιλόγιό του και συντάσσοντας τον στίχο του απορροφώντας το αίσθημα του περιρρέοντος χώρου και χρόνου του, μοιάζει, σε αυτή την ακραία στιγμή, να συνδιαλέγονται ιδανικά με το πνεύμα τής εποχής. Αναζητούν να συνομιλήσουν με τον μετα-εαυτό τους, με μια συνθήκη άγνωρη, όσο το τέλος του κόσμου και η αρχή τής αιωνιότητας. Χωρίς να χρονογραφούν στο ελάχιστο, αποδίδουν ποιητικά την κραυγή αγωνίας για την αβέβαιη συνθήκη στην οποία βαδίζουμε, νεύοντας σε έναν κόσμο, που ώρες-ώρες δείχνει να κινείται προς τον χαμό του –και χρησιμοποιώ τη λέξη αυτή ως ευτυχέστερη από τη λέξη θάνατος³–, ακυρώνοντας τα αγγίγματα, απαλείφοντας τους ασπασμούς, περιχαρακώνοντας την αθωότητα, αποδεσμεύοντας το αίσθημα από την αφή και την αναπνοή από την ελευθερία της. Η ποίηση και οι ποιητές, όμως, αγγίζουνε με λέξεις και αναπνέουν ουρανό· και αυτή είναι μια ελευθερία ακατάλυτη, που ιδρύει σε κάθε εμπόδιο, εκ του μηδενός, την καμπύλη της ηδυπάθειάς της χαράσσοντας έναν δρόμο χωμάτινο.

*****

βλ. Οδυσσέας Ελύτης, «Πρώτα-πρώτα η ποίηση», Ανοιχτά Χαρτιά, Αθήνα, Ίκαρος.
βλ. Νίκος Καρούζος, «Δυσημερία του στήθους», Λευκοπλάστης για μικρές και μεγάλες αντινομίες, 1971.
βλ. Οδυσσέας Ελύτης, «Ο κήπος με τις αυταπάτες», Εν λευκώ, Αθήνα, Ίκαρος.

Έφη Κατσουρού

[ηλεκτρονικό περιοδικό Ο αναγνώστης, 22 Μαΐου 2021]

+ - ▸ Κούλα Αδαλόγλου: Θευθ, τεύχ. 13, Ιούνιος 2021 Click to collapse

Πυκνή λιτότητα. Έτσι μπορώ να ονομάσω την ποιητική έκφραση στη νέα συλλογή του Στάθη Κουτσούνη. Με τη γνωστή του σκευή από την ως τώρα ξεχωριστή πορεία της γραφής του, με μεταφορές, δυνατές εικόνες και αντιθέσεις, αλλά και με αντιστροφή ρόλων, ο Κουτσούνης αποδίδει παραστατικά μια ζοφερή πραγματικότητα, και τις απώλειες. Με την ανατροπή να συμβαίνει στην τελευταία στροφή ή και στον τελευταίο στίχο των ποιημάτων. Η πικρή ειρωνεία ή μάλλον ο σαρκασμός συνοδεύουν πολλά από τα ποιήματα της συλλογής. Ο φυσικός κόσμος και τα ζώα συντελούν στη δημιουργία της ατμόσφαιρας, όπου τα μικρά γίνονται κάποτε το κέντρο βάρους της στιγμής.

Βουνό

Κατάμονος μέσα στις απέραντες/ φυτείες του ύπνου/ με την πηχτή αδιαπέραστη σιωπή// ολόγυρα μιλιούνια οι κοιμισμένοι/ κανένας τους δεν σάλευε/ ώσπου κάποτε βλέπω τον επιστάτη/ να πλησιάζει δίχως πρόσωπο/ δεν θα μείνεις ποτέ πια άνεργος/ μου δηλώνει κοφτά/ και πετάει καταγής/ ένα μαύρο μαξιλάρι// τυχερέ/ ποτέ πια άνεργος/ είπε ξανά κι εξαφανίστηκε

Κούλα Αδαλόγλου

[περιοδικό Θευθ, τεύχος 13, Ιούνιος 2021 (Η πρώτη γεύση)]

+ - ▸ Δώρα Τσιλιπάνου: «Δίοδος», τεύχ. 20, Ιούνιος 2021 Click to collapse

Καρπός ποιητικής ευφορίας η έβδομη σε σειρά συλλογή του Στάθη Κουτσούνη, με τίτλο Στου κανενός τη χώρα (Μεταίχμιο), επιβεβαιώνει εκ νέου την εδραίωση του δημιουργού μεταξύ των σπουδαιότερων ποιητών της γενιάς του.

Μοναξιά, ερημιά, εγκατάλειψη, αποχωρισμός, απώλεια και φθορά αποτυπώνονται αριστοτεχνικά στις νεκρές όψεις τηςφύσης, ενώ παράλληλα η εγγύτητα και η απόσταση των ανθρώπων αλληλοεπιδρούν με τα στοιχεία της, οδηγώντας σε μια δυστοπική πορεία προς το χώμα. Δεν λείπουν, ωστόσο, οι ζωντανές εκδοχές του φυσικού τοπίου: «Οήλιοςέλαμνεστακρύσταλλα/ κάτασπρες οι πέτρες από τη γλώσσα της ροής/ κι εμείς στις όχθες παίζοντας». Από την άλλη, η ματαιότητα αντιμάχεται μελαγχολικά τη νοσταλγία αλλοτινών εποχών και ανεκπλήρωτων ονείρων, καθώς συνομιλεί με τον αμείλικτο χρόνο: «κι όταν ξάφνου ανένηψα/ παρόν γεμάτο διαψεύσεις/ βλέπω το μέλλον που ονειρεύτηκα». Ταυτόχρονα, παρουσιάζεται η αγωνιώδης πορεία των ανθρώπων να προφτάσουν τον καιρό που τρέχει προτού τις μνήμες σκεπάσει η λήθη: «Οσονούπω νυχτώνει/ και τα χρόνια αστράφτουν καρφιά/ στο φέρετρο της μνήμης».

Περαιτέρω, η ανησυχία για ό,τι ξεπερνά τις οικείες στάσεις και τις επαναλαμβανόμενες δράσεις, όπως και η αμηχανία προς ό,τι διαταράσσει την ευρυθμία του γνώριμου κυοφορούν αναστολές που παρουσιάζουν τις απολαύσεις της ζωής ως ενοχικές. Την ίδια στιγμή, ο ελλοχεύων φόβος υπέρβασης των ορίων οδηγεί σε μια υποφώσκουσα συρρίκνωση, η οποία βρίσκεται σε διαρκή αναμέτρηση με τη λαχτάρα για ανακάλυψη νέων κόσμων, την έλξη, τη γοητεία και τη σαγήνη που συνοδεύουν το άγνωστο.

Επιβεβλημένοι ρόλοι, διαχωριστικές γραμμές, μασκαρεμένοι καθωσπρεπισμοί και συναισθήματα που βρίσκονται σε καταστολή καλλιεργούν έναν εσωτερικό εγκλεισμό και μια ψυχολογική κόπωση, που όμως φλερτάρουν με την ανάγκη για υπέρβασή τους, πυροδοτώντας την ενδόμυχη επιθυμία των στιχουργικών χαρακτήρων να στραφούν σε κάτι νέο: να μεταβούν μυστικά, αθέατα, οιονεί συνωμοτικά προς το άγνωστο, το άχρονο και το άυλο. Να σηματοδοτήσουν τη θολή πορεία προς το αναπόδραστο: «έλα μού λες/ βάλε φωτιά να καούν τα όρια/ […]// έλα μού φωνάζεις/

δάγκωσέ το να γίνω συνένοχη».

Στη στοχαστικά γοητευτική διαδρομή του, ο ποιητής αποζητά το ανήκειν της ποιητικής του πατρίδας, σε μια πάλη ανάμεσα στο σκοτάδι, το ημίφως και το φως, ενώ στις ευαίσθητες αποχρώσεις της ποιητικής πλέξης, οι στίχοι ακροβατούν ανάμεσα στην ωμή πραγματικότητα ενός φαιού σύμπαντος και στην ίαση της ομορφιάς και της ζωής.

Τριάντα δυο ποιήματα σε λόγο πυκνό και αφαιρετικό, με εκφραστική λιτότητα και έξοχες μεταφορές συστήνουν μια χαμηλόφωνη ατμόσφαιρα υποβολής σε φόντο σιγής, όπου ανθίζει ο ποιητικός λόγος. Οι στιχουργικές καμπάνες ηχούν πένθιμα στον αχό του κενού, του αδειανού και του τίποτα: «Κατάμονος μέσα στις απέραντες/ φυτείες του ύπνου/ με την πηχτή αδιαπέραστη σιωπή».

Τόπος εκκίνησης και επιστροφής, σύνθεσης και αποσύνθεσης, στου κανενός τη χώρα κουρνιάζει ο φόβος για το ανοίκειο του θανάτου. Μια αλληγορία για το πέρασμα από τη ζωή στον θάνατο, ένα αέναο αλισβερίσι ζωντανών και πεθαμένων, μια πρόβα θανάτου για το συναπάντημα όλων ή κανενός στην αχλύ του επέκεινα. Και με τους στίχους του ποιητή: «Χρόνια πολλά/ λέει ο ζωντανός στον πεθαμένο/ δεν χρειάζομαι τις ευχές σου/ του απαντά εκείνος/ σε τούτη εδώ τη χώρα/ εγώ κατέκτησα εξάπαντος/ την αιωνιότητα// δική σου τώρα η σπουδή».

Δώρα Τσιλιπάνου

[περιοδικό Δίοδος, τεύχ. 20, Ιούνιος 2021]

+ - ▸ Νένα Κοκκινάκη: «Η Καθημερινή», 6 Ιουνίου 2021 Click to collapse

Ζωή, το κυνηγητό με τον κίνδυνο

Η νέα ποιητική συλλογή του Στάθη Κουτσούνη με τίτλο Στου κανενός τη χώρα και μότο το του Ευριπίδη «τόδ’ ήμαρ ημίν κύριον» (Ορέστης, στ. 1035) περιλαμβάνει 32 ποιήματα, στα οποία ξεδιπλώνεται ποιητικά η βαθύτερη σκέψη του ποιητή και αναδύεται η προσωπική ιδιαίτερη φωνή του, μια «άλλη φωνή» που με τον χρόνο παίρνει νέα κατεύθυνση αλλά και εντονότερο ρυθμό. Η συλλογή του, έβδομη μετά τις Σπουδές για φωνή και ποίηση (1987), τον Τρύγο αιμάτων, τις Παραλλαγές του μαύρου, την Τρομοκρατία της ομορφιάς, τα Έντομα στην εντατική και τα Στιγμιότυπα του σώματος (2014), του επιτρέπει να πραγματώσει ό,τι σε παλαιότερη συνέντευξή του είχε ομολογήσει, πως γράφει δηλαδή «για να ζήσει την άλλη όψη των πραγμάτων».

Φιλόλογος με σπουδές Νομικής και Κλασικής Μουσικής, ο ποιητής μεταφέρει τον αναγνώστη του στου κανενός τη χώρα, με την αδιαπέραστη σιωπή και τον άνθρωπο, παρ’ όλα αυτά, να συνεχίζει να ονειρεύεται την απόδρασή του, σκηνή «σαν βγαλμένη από ταινία». Ήδη από το πρώτο ποίημα («Στο σχοινί») ο αναγνώστης βιώνει ένα είδος κατάδυσης στον Άδη: «Νερά του ποταμού θολά/ κι από πουλί ούτ’ ένας ήχος/ όρνια μονάχα κρώζουνε/ τροχίζοντας τα ράμφη τους/ κι ο αέρας του χτενίζει τα μαλλιά/ και τον μαλώνει μουρμουρίζοντας/ απ’ τη δική του όμως τη μεριά/ τίποτα δεν σκιρτά// στου κανενός τη χώρα/ ήδη τρεις μέρες ανεμίζει στο σκοινί».

Τι τον περιμένει αλήθεια μέσα σ’ ένα τοπίο χάους, όπου γυναίκες δίχως πρόσωπο πασχίζουν να βγουν από το κάδρο τους και όπου τα πόδια του τραπεζιού βγάζουν ρίζες τρυπώντας το πάτωμα; Τι προσδοκά ακούγοντας τον πένθιμο χτύπο της καμπάνας σαν σφυρί να του θυμίζει «τα χρόνια του πεθαμένου/ που ξεκολλήσαν απ’ το σώμα του/ και πέφτουν ένα ένα/ κέρματα στο τσιμέντο»; Στην αιωνιότητα, ωστόσο, ο χρόνος είναι περιττός, γίνεται o «μοιραίος σαλπιγκτής του κανενός». Τη ζωή χαρακτηρίζει το «κυνηγητό με τον κίνδυνο» και το Χρονικόν ενός προαναγγελθέντος θανάτου: «λοξά το μάτι μου την πήρε/ μπεκάτσα που ξέφυγε απ’ τα σκάγια/ να ξαποσταίνει πάνω σ’ ένα βιβλίο/ –ποιος ξέρει τι σχέδια καταστρώνοντας–/ ώσπου ακούστηκε ο κρότος/ και μαύρο παχύρρευστο ζουμί/ απλώθηκε στην άκρη του οπισθόφυλλου// τίναξα το βιβλίο και το γύρισα/ Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες/ Χρονικόν ενός προαναγγελθέντος θανάτου».

Τέσσερα ποιήματα της συλλογής επιγράφονται «Νεκρές φύσεις» και υποβάλλουν την προσπάθεια για αναγνωρισιμότητα της ίδιας της φύσης που την πολεμά η αυταπάτη του χρόνου, παραπέμποντας στον Κήπο με τις αυταπάτες του Οδυσσέα Ελύτη.

Γιατί, όπως στους ελύτειους στίχους η φύση καταδεικνύει δραστικά το σκοτάδι, έτσι και στου κανενός τη χώρα «το νεκρό σπουργίτι» ή «ο κοκαλωμένος λαγός στου κυνηγού μπροστά τον προβολέα» καταγράφει τον πόνο εκείνου του χωρίς πατρίδα παιδιού «που το ξέβρασε η θάλασσα μελανιασμένο μπρούμυτα στην ακτή». Μπροστά σ’ ένα παρόν «γεμάτο διαψεύσεις» και σ’ ένα «ξεθωριασμένο μέλλον» που το μόνο που επιτρέπει στον άνθρωπο είναι να αρκείται στα «μικρά του τρόπαια» και να «γεύεται μέχρι το μεδούλι την ηδονή» μόνον από αυτά, ο ποιητής μοιάζει να πιστεύει (και καθόλου άδικα) ότι η ποίηση δεν είναι απλώς τα ποιήματα αλλά και το ίδιο το βλέμμα που επαναπροσδιορίζει τα πράγματα και τις ιδέες. Η αλληγορία της ποίησης και μάλιστα της μυθοπλαστικής λειτουργεί η ίδια ως απάντηση στην πραγματική εικόνα που βγαίνει από το ποιητικό κείμενο. Ο ποιητής εκχωρεί τη ζωή και το ταλέντο του στον γοητευτικά περίπλοκο κόσμο ενός έργου που χώρος του είναι η εσωτερικότητα, το έσω. Ένα τέτοιο έργο θεάται τον κόσμο (έστω και με παραμορφωτικό καθρέφτη), γνωρίζοντας πως η απόλαυση της όποιας νίκης είναι τελικά ανώφελη. Σε αυτό ακριβώς χρωστά η ποίηση του Στάθη Κουτσούνη τη μαγεία της.

Νένα Κοκκινάκη

[εφημερίδα Η Καθημερινή, 6 Ιουνίου 2021]

+ - ▸ Γιάννης Νικολόπουλος: «Νουμάς», τεύχ. 173, Ιούλιος-Αύγουστος 2021 Click to collapse

Υπερρεαλιστική εικονογραφία

Είναι το 7ο ποιητικό βιβλίο του πνευματικού δημιουργού Στάθη Κουτσούνη, που κυκλοφόρησε από τις εκδόσεις «Μεταίχμιο». Του κανενός η χώρα, ανέφερε ο ίδιος, είναι η μήτρα και η επιστροφή. Είναι η γη ενός πολυμήχανου Οδυσσέα, που καταφέρνει να «ξεγελάσει» τον άνθρωπο – Πολύφημο, παρασύροντάς τον να πολιτογραφηθεί στη δική του χώρα, εκεί όπου επικρατούν «απέραντες φυτείες του ύπνου» και μια «πηχτή αδιαπέραστη σιωπή». Πέραν από «τους καθ’ ομολογίαν συμβολισμούς», ο πυρήνας της έμπνευσης και στιχοποιίας του είναι η υπερρεαλιστική θεώρηση των φαινομένων και των πραγμάτων. Με εμπνευσμένους στίχους ανατείνει την τυχαιότητα στον αστάθμητο παράγοντα της ζωής, που δρα άλλοτε ανοδικά και άλλοτε καταλυτικά στην περιπέτεια του ανθρώπου: «Νερά του ποταμού θολά/ κι από πουλί ούτ’ ένας ήχος/ όρνια μονάχα κρώζουνε/ τροχίζοντας τα ράμφη τους/ κι ο αέρας που χτενίζει τα μαλλιά/ και τον μαλώνει μουρμουρίζοντας/ απ’ την δική του όμως τη μεριά/ τίποτα δεν σκιρτά// στου κανενός τη χώρα/ ήδη τρεις μέρες ανεμίζει στο σχοινί». Η ποίησή του κυρώνει την εκτίμηση ότι ο ποιητής αποτελεί μια δραματική βίωση – παρουσία μέσα στον κοινωνικό χώρο και διαχρονικό λόγο. Έχει συναίσθηση της πραγματικότητας του δρώμενου βίου. Το ποιητικό του έργο είναι λογικά οργανωμένο με νοηματική αλληλουχία και «αυτόματο ψυχισμό». Ο Σ.Κ. εκφράζεται με έναν λιτό, σφιχτοδεμένο στίχο επιγραμματικά και συνακόλουθα συμπυκνωτικό, προσδίδοντας ταυτόχρονα έναν προσωπικό χαρακτήρα. Με συνείδηση που αγρυπνεί νυχτόημερα, καταθέτει τον πλούτο του ποιητικού στοχασμού του, και της πνευματικής του αυτάρκειας: «Δεν σε φοβάμαι/ κι ας σφυρίζεις κάθε πρωί/ φίδι μεσ' από τ’ αυτί μου/ λυπούμαι μόνο που ολοένα/ και λιγότερο πια σε ακούω// μονολογούσε η γυναίκα/ με το χιόνι στα μαλλιά/ και τα γαλάζια ποτάμια/ στα χέρια και τα πόδια».

Γιάννης Νικολόπουλος

[περιοδικό Νουμάς, τεύχ. 173, Ιούλιος-Αύγουστος 2021]

+ - ▸ Λίλια Τσούβα: «Literature», 3 Ιουλίου 2021 Click to collapse

Η συνομιλία του Στάθη Κουτσούνη με τη ματαιότητα

Κουφάρι αλόγου σε ρεματιά

κι ολόγυρα όρνια και σμήνη μυγών¹

Στου κανενός τη χώραείναι ο τίτλος της νέας ποιητικής συλλογής τουΣτάθη Κουτσούνη από τις εκδόσεις Μεταίχμιο (2020), ένα ποιητικό crescendo με κοινωνικές και υπαρξιακές αιχμές, στο οποίο συνυπάρχουν ο ερωτισμός με τα μοτίβα της νεκρής φύσης. Καταληκτικός σταθμός το ποίημα «Coda», συμβολισμός της επανάληψης στη μουσική.

Το μότο της συλλογής ανήκει στον αρχαίο ποιητή Ευριπίδη από το έργο του Ορέστης: «τόδ’ ήμαρ ημίν κύριον» (στίχος 1035). Δίνει το στίγμα του περιεχομένου που δεν είναι άλλο από τη συνομιλία του ποιητικού υποκειμένου με τη ματαιότητα, την απώλεια, τη φθορά. Αναφέρεται στην ημέρα («ήμαρ») εκείνη την κυρίαρχη, που καταδυναστεύει το είναι μας, κατά την οποία θα απέλθουμε σε τόπους άγνωστους.

Δύο είναι τα μοτίβα της συλλογής: ο θάνατος και ο έρωτας. Η πληγή του τέλους, πέτρα Σισύφου που κουβαλάμε σε όλη μας τη ζωή. Ο έρωτας είναι το σημάδι coda που μπαίνει πάνω στο μέτρο και συμβολίζει πως η μουσική θα συνεχίσει να παίζει μετά το τέλος στο πεντάγραμμο του σύμπαντος.

Ο Κουτσούνης, στην προσπάθειά του να περιγράψει το άχθος της μοίρας που επωμιζόμαστε, μας μεταφέρει σε τόπους εφιαλτικούς και έρημους, χωρίς μελωδικούς ήχους πουλιών, στους οποίους ακούγεται μόνον το ουρλιαχτό των ορνέων. Κατασκευάζει μια δυστοπία, όπου η καμπάνα χτυπά πένθιμα από το πρωί και κάποιος καρφώνει αγγελτήρια θανάτου. Οι πεθαμένοι κάνουν την εμφάνισή τους, φυσικά και η νεκρή μητέρα. Γερασμένες μορφές, οστά, σφαγμένα πουλιά, θάλασσες που ξεβράζουν παιδιά, και η ποίηση που δεν επιτρέπει ανεργία στον ποιητή.

Υποβόσκουσα υπαρξιακή αγωνία, ειρωνεία για τις παθογένειες της κοινωνίας, μοναξιά, σιωπή και θάνατος. Δέος μπροστά στο άγνωστο.

ΣΤΟ ΣΧΟΙΝΙ

Nερά του ποταμού θολά

κι από πουλί ούτ’ ένας ήχος

όρνια μονάχα κρώζουνε

τροχίζοντας τα ράμφη τους

κι ο αέρας τού χτενίζει τα μαλλιά

και τον μαλώνει μουρμουρίζοντας

απ’ τη δική του όμως τη μεριά

τίποτα δεν σκιρτά

στου κανενός τη χώρα

ήδη τρεις μέρες ανεμίζει στο σχοινί

Ο Στάθης Κουτσούνης υιοθετεί ύφος σκωπτικό για τη ζωή και τις συμβάσεις της, για τη ματαιοδοξία και την κομπορρημοσύνη μας. Πριονίζουμε ό,τι μας φοβίζει και διαταράσσει την ατομικότητά μας. Το ποιητικό υποκείμενο διατυπώνει ανάγκη απόδρασης από τα σχήματα και εμμένει στη νομοτέλεια του θανάτου που τα κάνει όλα να φαίνονται μάταια. Ο εαυτός απογυμνώνεται.

ΚΑΡΦΙ

Έβγαλα τον έρωτά μου

κόκκινο υγρό πουκάμισο

τον κρέμασα στο δέντρο

και τον κοιτάζω ενεός

έβγαλα το δέρμα μου

σκούρο ζαρωμένο πανωφόρι

το κρέμασα στον τοίχο

και το κοιτάζω σκελετός

Το φίδι εμφανίζεται συχνά στους στίχους. Φίδι ο χωρισμός που πείνασε και τρώει την ουρά του. Φίδι ο φόβος της απώλειας. Η Εύα με το φίδι στη βιβλική της μορφή. Τα ζώα χρησιμοποιούνται για να συνθέσουν αλληγορίες σχετικές με τον θάνατο, ενώ ο άνθρωπος πρωταθλητής του μηδενός, και η ζωή, με τις νίκες και τις ήττες της, τις χίμαιρές της, Χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου.

Ερωτοτροπώντας ωστόσο ο ποιητής με τη φωτεινή όψη της ζωής, εστιάζει στο ερωτικό συναίσθημα, κάνοντας αισθητή την παρουσία της γυναίκας την οποία παρουσιάζει πολύτροπα, συνηθέστερα με την αρχετυπική της μορφή.

ΝΕΚΡΕΣ ΦΥΣΕΙΣ I

Γεροντοκόρη στο παράθυρο

ασπρόμαυρη φωτογραφία

ΕΥΑ

Κήπος με οπωροφόρα

γεμάτος φως

η γυναίκα γυμνή

βαδίζει ανάμεσα στα δέντρα

κόβει το μήλο για να δοκιμάσει

και με την πρώτη δαγκωνιά

ξεπροβάλλει ένα σκουλήκι […]

ΤΟ ΜΗΛΟ

[…]

σε πεινώ και λοξά σε κοιτάζω

που πασχίζεις να βγεις απ’ το κάδρο

ψιθυρίζω τ’ όνομά σου και γυρίζεις

αλλά δεν έχεις πρόσωπο

ένα μήλο προβάλλει στον λαιμό σου

έλα μού φωνάζεις

δάγκωσέ το να γίνω συνένοχη

Ο Στάθης Κουτσούνης κατασκευάζει κινηματογραφικά πλάνα με τις λέξεις του. Οι γερασμένες μορφές στέκουν ανήμπορες και μελαγχολικές μέσα σε κάδρα.

ΝΕΚΡΕΣ ΦΥΣΕΙΣ I

Γέρος στο καρεκλάκι του μωρού

στο πίσω κάθισμα της λιμουζίνας

που τον πάει αργά στην εξοχή

Η νεκρή φύση καταγράφει το άδειο και τη φθορά, ενώ επιστρέφοντας στην παιδική ηλικία, ο ποιητής μιλά για τους ήρωες που τη σημάδεψαν, τον Τρελαντώνη, τον Μικρό Σερίφη, τον Δον Κιχώτη, τον Μπολιβάρ, τον Καζανόβα, τον Σέρλοκ Χόλμς, ασυμβίβαστους επαναστάτες, εραστές του ονείρου.

[…] σημαντική θέση κατέχουν οι αρχαιοελληνικοί μύθοι. Η «Απολογία» που συνθέτει με πρωταγωνίστρια την Κλυταιμνήστρα, είναι ένας μονόλογος πάθους. Συμφωνεί με τον τρόπο που η Γαλλίδα συγγραφέας Μαργκερίτ Γιουρσενάρ παρουσίασε την ηρωίδα στο διήγημά της Κλυταιμνήστρα ή Το έγκλημα. Η Γιουρσενάρ, υπερβαίνοντας τον αρχαίο μύθο, διαβλέπει μια μεταμέλεια και ένα βαθύ ερωτικό κίνητρο στη μοιραία αυτή γυναίκα. Συνθέτει έναν απολογητικό μονόλογο της Κλυταιμνήστρας προς τους δικαστές, εμφανίζοντάς την ως διαχρονική γυναίκα που αγωνίζεται ενάντια στην πατριαρχία διεκδικώντας ισότητα. Ο Κουτσούνης παρουσιάζει τη δική του Κλυταιμνήστρα να γράφει απολογητική επιστολή προς τον αγαπημένο, για να του εξηγήσει το πάθος της προς εκείνον, αλλά και πως η απόρριψη που δέχθηκε από αυτόν ως γυναίκα είναι που την οδήγησε στο τσεκούρι της δολοφονίας.

ΑΠΟΛΟΓΙΑ

[…]

μα ήμουν έτοιμη τα πάντα να διαγράψω ακριβέ μου

σ’ αγαπούσα πάνω απ’ τη ζωή μου

η ψυχή μου βρισκόταν στα χέρια σου

ήσουν η μοίρα μου κι ήθελα

να με κατακτήσεις από την αρχή

ήλπιζα εκεί που σ’ έτριβα με μοσχοσάπουνο

στα σημεία που κάποτε σε αναστάτωναν

να μ’ αρπάξεις επιτέλους κι ασυγκράτητα

να σφηνωθείς μέσα μου αγρίμι ουρλιάζοντας

μάταια όμως

η αδιαφορία σου με τρέλαινε

ένιωσα αίφνης γερασμένη σχεδόν ένα τίποτα

ώσπου άρχισα σύγκορμη να μανιάζω πνιγόμουν

και τότε το μάτι μου πήρε λοξά

το τσεκούρι

Η Χώρα του κανενός είναι η χώρα της ανυπαρξίας. Ο Στάθης Κουτσούνης, με κέντρο της ποιητικής του συλλογής τη σκληρή νομοτέλεια του θανάτου, παρουσιάζει τον άνθρωπο πρωταθλητή του τίποτα. Φιλοσοφώντας πάνω στο ζήτημα της ζωής, εμμένει στην υπαρξιακή μοναξιά, πικρό και αβάσταχτο καημό μας, φίδι που κατατρώει τις σάρκες μας, την οποία από τη στιγμή που συνειδητοποιήσουμε, μένουμε απαρηγόρητοι για όλη μας τη ζωή.

CODA

Πάντα εσύ θα νικάς στο τέλος

το ξέρω

ωστόσο εγώ πασχίζω

να παίξω μαζί σου στα ίσια

γευόμενος μέχρι το μεδούλι

την ηδονή απ’ τα μικρά μου τρόπαια

κι αν καταφέρω στο φινάλε

λίγο προτού μ’ αποτελειώσεις

την τύχη μου να ιντριγκάρω

θα πάρω ακόμη μια βαθιάν ανάσα

και βγάζοντας απ’ το μανίκι μου τον άσο

θα σ’ αναγκάσω σε παράταση

«Νεκρές φύσεις iii», σελ. 26.

Λίλια Τσούβα

[εφημερίδα Η Καθημερινή, 6 Ιουνίου 2021]

+ - ▸ Ασημίνα Ξηρογιάννη: «Fractal», 13 Ιουλίου 2021 Click to collapse

Πώς μεταφράζεται ποιητικά το πάλεμα με θέματα υπαρξιακά; Ο έρωτας και ο θάνατος κατατρώγουν τον άνθρωπο. Η υφή τους οδηγεί μοιραία σε φιλοσοφικές αναζητήσεις και προεκτάσεις. Είναι ματαιοδοξία να ζητάμε αχόρταγα τα πολλά, από τη στιγμή που αναπόφευκτα κάποτε θα περάσουμε στου κανενός τη χώρα. Μέσα από δυστοπικές εικόνες ο έμπειρος Κουτσούνης συνθέτει ένα εύγλωττο τοπίο ανυπαρξίας.

Ασημίνα Ξηρογιάννη

[Ηλεκτρονικό περιοδικό Fractal, 13 Ιουλίου 2021]

+ - ▸ Βαρβάρα Ρούσσου: «Ο αναγνώστης», 5 Αυγούστου 2021 Click to collapse

Η ιδέα του θανάτου, ένα φάσμα που διαπερνά όλα τα ποιήματα ήδη από τον τίτλο αφού η χώρα του ανώνυμου κανενός είναι ο ου τόπος του θανάτου, αποτελεί την προσωπική ποιητική διερεύνηση της ανθρώπινης μοίρας από την ποιητική φωνή. Τα ποιήματα κορυφώνονται δυναμικά, η θλίψη παρά την κυριαρχία της δε γίνεται στεγνό μοτίβο αλλά πηγάζει αβίαστα, η νοσταλγική ανάμνηση είναι διαπεραστική. Η ποιητική του πένθους οδηγεί στην ωριμότερη και καλύτερη ποιητική συλλογή του Κουτσούνη.

Βαρβάρα Ρούσσου

[Ηλεκτρονικό περιοδικό Ο αναγνώστης, 5 Αυγούστου 2021]

+ - ▸ Δήμος Χλωπτσιούδης: «Culture Book», 28 Δεκεμβρίου 2021 Click to collapse

Ο Στάθης Κουτσούνης στου Κανενός τη χώρα

Η νέα ποιητική συλλογή του Στάθη Κουτσούνη (Στου κανενός τη χώρα, Μεταίχμιο 2020) έρχεται να προστεθεί στην εξελικτική πορεία ενός δημιουργού με περιορισμένη σχετικά εκδοτική δραστηριότητα, που όμως κάθε συλλογή του προκαλεί αίσθηση. Ο δημιουργός καταθέτει ένα ποιητικό-φιλοσοφικό δοκίμιο για την απώλεια, τον χρόνο που περνά και τη φθορά, το χάος στο οποίο ο άνθρωπος προσπαθεί να βάλει τάξη και να ομορφύνει με τη δύναμη της γλώσσας. Η συλλογή μπορεί να χαρακτηριστεί σαν τραγωδία. Σε αυτό βοηθά και ο επιμερισμός της σε τέσσερα "επεισόδια" από τις αντίστοιχες Νεκρές φύσεις που λειτουργούν ως τραγικά στάσιμα, και με διακριτές συνθέσεις το Diminuendo (που ορίζει τη μέση) και το Coda (που ορίζει την έξοδο), αμφότεροι μουσικοί όροι. Ο "πρόλογος" (Στο σκοινί) μας τοποθετεί στον χώρο δράσης και μας αποκαλύπτει το πρόβλημα που αντιμετωπίζει ο τραγικός άνθρωπος, ενώ οι επιμέρους συνθέσεις συχνά μοιάζουν με δραματικά χορικά ζεύγη.

Η καθαρότητα και η σιγουριά στην πλαστική του στίχου είναι εκείνες που κεντρίζουν την προσοχή του αναγνώστη. Η λανθάνουσα μουσικότητα, που εντοπίζεται στη στιχουργική κίνηση, ισορροπεί με τη διαύγεια της γλώσσας. Ταυτόχρονα όμως διακρίνουμε μια ευελιξία στη γλώσσα του Κουτσούνη, καθώς αυτή αναδύεται μέσα από αντιθετικά εννοιολογικά συμπλέγματα και υπερρεαλίζουσες φωνές, που διαμορφώνουν μια γραφή εναργή, η οποία αφήνει το κείμενο ανοιχτό στην αναγνωστική πρόσληψη. Αντιθέσεις και αρνήσεις εντοπίζονται σχεδόν σε όλες τις συνθέσεις της συλλογής, αφήνοντας ένα διαρκές μελαγχολικό συναίσθημα (Νεκρές φύσεις, Δέος, Ορρωδία, Στεφάνι, Η αγανακτισμένη, Απουσιολόγιο). Μέσα από τις ρωγμές της στιχουργικής αφαιρετικότητας αναδύεται η υπερρεαλιστική εικόνα και το στοχαστικό υπόβαθρο.

Ο Κουτσούνης ανατρέπει παγιωμένες αντιλήψεις για σκηνές και πρόσωπα της μυθολογίας και της θρησκευτικής παράδοσης. Καλεί τον αναγνώστη Σίσυφο να αναμετρηθεί με τα άλγη της ηλικίας (χαμένος παράδεισος παιδικών χρόνων, απατηλές σχέσεις της νεανικής και παιδικής αθωότητας, η μνήμη των δικών του) και της εποχής του (νεκρά παιδιά που αφήνει το κύμα, ασφυκτικό αστικό τοπίο, αποξένωση και μοναξιά). Οι εικόνες που αναδύονται από την ήπια σουρεαλιστική έκφραση (Δέος, Ορρωδία, Άχθος, Diminuendo, Καρφί, Χωρισμός, Κανιβαλισμός, Χρονικό, Χίμαιρα) δημιουργούν ένα ρευστό εφιαλτικό τοπίο μνήμης και υπαρξιακής αγωνίας για το μέλλον και το μετά του θανάτου, θυμίζοντας ανάλογα έργα της παγκόσμιας κληρονομιάς. Η λογοτεχνική παράδοση είναι πλούσια σε σκηνές τοπίων θανάτου, από την Νέκυια του Ομήρου και την Αποκάλυψη του Ιωάννου ως τη Θεία Κωμωδία του Δάντη και την Έρημη Χώρα του Eliot. Σε αυτό το αφηγηματικό μοτίβο «πατά» δημιουργικά και η συλλογή του Κουτσούνη. Παρατηρεί, σαν Οδυσσέας που επισκέπτεται τον Άδη, τον άνθρωπο να συμπεριφέρεται σαν ένας τζογαδόρος Σίσυφος (Παίζω άρα υπάρχω). Πασχίζει να φέρει φως (Εύα) στο σκοτεινό τοπίο του θανάτου αναζητώντας την ελπίδα (Coda).

Ο δραματικός υπερρεαλισμός του Κουτσούνη αισθητοποιεί το συναίσθημα της ματαιότητας. Με εξπρεσιονιστικούς όρους, χωρίς να θεωρητικολογεί, φιλοσοφεί για τη ζωή και το τέλος, τον έρωτα και τον πόνο του ανθρώπου. Δεν αποζητά κάποια παρηγοριά στον ποιητικό λόγο για το αναπόφευκτο. Η ποίηση είναι ένα μέσο για να στοχαστεί ο ίδιος και να καλέσει τον αναγνώστη να φέρει στην επιφάνεια τις δικές του μνήμες, το καταπιεσμένο υποσυνείδητο και να σκεφτεί τι θα αφήσει τελικά πίσω του. Οι άνθρωποι στου Κανενός τη χώρα μοιάζουν να φοβούνται το απρόοπτο. Εκείνο που χαλάει τις νόρμες το πριονίζουν. Εικόνες γεμάτες κίνηση και ήχο, όπου κυριαρχούν το υγρό στοιχείο και ο αέρας, τα πουλιά και τα φίδια, συμπλέκονται με σκηνές ακινησίας και ησυχίας, το φως με το σκοτάδι του Άδη και της μελαγχολίας. Η δυναμική εικονοπλασία του Κουτσούνη κατέχει δομική θέση στον φιλοσοφικό στοχασμό, καθώς αυτή αισθητοποιεί τη ματαιότητα του ανθρώπινου βίου και τον φόβο του ανθρώπου μπροστά στη βεβαιότητα του θανάτου. Το υγρό στοιχείο που διανθίζει πολλές συνθέσεις μοιάζει να ταυτίζεται, σε μία αναλογία προς τον Ηράκλειτο, με τον χρόνο που δραπετεύει και αφήνει πίσω του φθαρμένα σώματα και νεκρούς.
Το πιο αποτελεσματικό έργο για τον Iser είναι αυτό που εξαναγκάζει τον αναγνώστη να συνειδητοποιήσει εκ νέου και με κριτικό τρόπο τους συνηθισμένους κώδικες και τις προσδοκίες του. Και αυτό ακριβώς επιτυγχάνει η ποιητική συλλογή του Κουτσούνη. Ανακρίνει και μετασχηματίζει τις λανθάνουσες πεποιθήσεις του αναγνώστη και τελικά αποσταθεροποιεί παγιωμένες αντιλήψεις. Έτσι, η ανάγνωση οδηγεί σε μια βαθύτερη αυτοσυνειδησία, ενεργεί ως καταλύτης για τον σχηματισμό μιας περισσότερο κριτικής άποψης για την ταυτότητα και τον ρόλο του ατόμου στον κόσμο. Ο αναγνώστης καθώς διαβάζει τις συνθέσεις της συλλογής, διαβάζει τον εαυτό του.

Δήμος Χλωπτσιούδης

[Βιότοπος πολιτισμού Culture Book, 28 Δεκεμβρίου 2021]

+ - ▸ Κοσμάς Κοψάρης: «Vakxikon.gr», Μάρτιος 2022 Click to collapse

Η συγκεκριμένη συλλογή του Κουτσούνη ξεχωρίζει για τον άρτιο τρόπο γραφής της. Ενώ το ποιητικό υποκείμενο ασχολείται με σοβαρά οντολογικά θέματα που ταλανίζουν την ανθρώπινη ύπαρξη ανά τους αιώνες, όπως ο φόβος του κενού, της απουσίας, η αίσθηση της ημιτελούς ύπαρξης, η υφή των ποιητικών κειμένων είναι τόσο συμπαγής που εξισορροπεί την έσω αναστάτωση. Δεν υπάρχει πουθενά ίχνος συναισθηματικού παραληρήματος. Όλες οι ιδέες εμποτίζονται στον αναγνώστη ως μια καλά λειασμένη στωικότητα. Η ακριβής περιγραφή τοπίων του φυσικού περιβάλλοντος εκφράζουν την επιζητούμενη επίτευξη ανάλογης εναρμόνισης ως το ύψιστο κατόρθωμα της ενδοσκόπησης.

Ο ποιητής μέσα από αποστάγματα βαθιάς κλασικής παιδείας, με σπάνια μουσικότητα στον ρυθμό και υποβλητικότητα στις αισθητικές του αποδόσεις, έχει το χάρισμα να επενεργεί συγκολλητικά στα περιγραφόμενα θρυμματισμένα περιστατικά της καθημερινότητας, υπερβαίνοντας την τραυματική μνήμη. Η προσωπική ποιητική μυθολογία του ενός και αδιαίρετου όλου συμπορεύεται με τους ένθετους άκρως ενδιαφέροντες ποιητικούς ιστούς που καταλήγουν όλοι κεντρομόλα στην εκτεταμένη ποιητική δεξαμενή που λέγεται «στου κανενός του χώρα», ή, εναλλακτικά, σε πρόσφορο πεδίο για κάθε ψυχογραφική αποτύπωση, για την αναπαράσταση του συνόλου των πολιτιστικών εγγραφών που συναπαρτίζουν την ολότητα της ποιητικής κοινωνιολέκτου.

Ο ποιητής ενδιαφέρεται έντονα για τη χαρτογράφηση του πέρα του απώτατου των ορίων με την συνάλληλη εξακτίνωσή του στο επέκεινα. Κάθε πένθιμο στοιχείο σε αυτά τα ποιήματα δεν παραπέμπει στην διαμόρφωση μιας πεισιθάνατης ατμόσφαιρας, αλλά στην αναδόμηση της ίδιας της ύπαρξης με μια νέα προοπτική προς την αυτοπραγμάτωση. Η περιγραφή των όσων φαντάζουν μικρά και ασήμαντα αποκτά μια άλλη διάσταση από την στιγμή που όλα ενσωματώνονται στην ποιητική ενδοχώρα ως ανακλαστικός δείκτης της ανθρώπινης συνείδησης η οποία πασχίζει μέσα στα δαιδαλώδη τοιχώματα των σύγχρονων καιρών να οδηγηθεί στην εξακτίνωση του είναι.

Για το ποιητικό εγώ, το τίποτα ενέχει το σύμπαν, συμβολική μικρογραφία του οποίου αποτελεί ο αγώνας του καθενός μας να βγει από την πνευματική ναρκοθέτηση, από τις παρωπίδες που ενίοτε αγκυλώνεται, διεκδικώντας τη θέση που τού αρμόζει στην ανθρωπότητα. Η ελπίδα για την ατομική ευτυχία, μέσα στα κοιτάσματα της επιδιωκόμενης συλλογικής ευδαιμονίας, πάντα θα υπάρχει όσο ο άνθρωπος εξακολουθεί να έχει τη δύναμη να ονειρεύεται. Ο ποιητής μάς βοηθά να κρατήσουμε φωτεινό το όνειρο, ακόμη και αν θεωρούμε ότι μάς έχει κυριεύσει ολοκληρωτικά η νύχτα. Εξαιρετικό βιβλίο που αξίζει να διαβάσετε.

Κοσμάς Κοψάρης

[ηλεκτρονικό περιοδικό Vakxikon.gr, Μάρτιος 2022]

+ - ▸ Ευάγγελος Αυδίκος: «Φρέαρ», 12 Μαρτίου 2022 Click to collapse

Βλέπω το μέλλον που ονειρεύτηκα

Ο τίτλος της ποιητικής συλλογής του Στάθη Κουτσούνη, ενός ποιητή με πολλαπλή παρουσία που εκφράζεται σε χαμηλές νότες, είναι στίχος δανεισμένος από το πρώτο ποίημα.

Ο ποιητής εξαρχής ορίζει τα βασικά σημεία του ποιητικού του σύμπαντος. Τόπος είναι η χώρα του καν(θ)ενός, από την οποία απουσιάζει η ζωή. Ο ήχος αναλαμβάνει να συγκροτήσει τον κόσμο μέσα από τις ηχοποιητικές ανακλάσεις είτε με τη μορφή κρωγμών (όρνια μονάχα κρώζουνε) είτε με το μουρμουρητό του αγέρα (κι ο αέρας του χτενίζει τα μαλλιά), που μάταια επιχειρεί να ανατάξει τον κόσμο.

Η αίσθηση της καθήλωσης στον μηδενισμό του χρόνου, τότε που οι παλμοί εξασθενίζουν, ονομάζονται ‘νεκρές φύσεις’ από τον ποιητή. Οργανώνονται σε τέσσερες σελίδες, λειτουργώντας ως συνδετήριοι δοκοί που επικοινωνούν με τα ποιήματα και ταυτόχρονα επαναφέρουν ένα βασικό δομικό στοιχείο της συλλογής, το οποίο υπενθυμίζει την αίσθηση που διαχέεται στις λέξεις και την εικονοποιία. Έχουμε απουσία κίνησης:

Αετός που κείτεται

στου κυνηγού τα πόδια

Είναι η πρώτη εν είδει χαϊκού νεκρή φύση. Ο Κουτσούνης δανείζεται την ορολογία από τη ζωγραφική, για να διαμορφώσει το δικό του γενεαλογικό είδος των νεκρών φύσεων. Ωστόσο, αν στην πρώτη περίπτωση η νεκρή φύση αναφέρεται σε αντικείμενα της καθημερινότητας ή σε φρούτα που κόπηκαν από το δέντρο, οι νεκρές φύσεις του ποιητή οφείλονται σε ανθρωπογενείς αιτίες.

Σε άλλες περιπτώσεις, η ακινησία ταυτίζεται με ενδογενείς κοινωνικούς παράγοντες, οι οποίοι γενούν τη μοναξιά στο σύγχρονο περιβάλλον, πραγματική ή ουσιαστική με τη μορφή της αποξένωσης.

Θάλασσα πηγμένη

από τα δάκρυα των πνιγμένων

Η ματιά του ποιητή μετασχηματίζεται σε περισκοπική, καταγράφοντας τη νεκρή φύση των σύγχρονων κοινωνιών, του κόσμου του δημιουργού. Και όσο εξελίσσεται η συλλογή, η ματιά ανοίγεται σε ό,τι συμβαίνει στον κόσμο, με τους αλαφιασμένους να παλεύουν να γλιτώσουν από την παράνοια των εμπόρων του ανθρώπινου πόνου:

Μπρούμυτα στην ακτή μελανιασμένο

παιδί χωρίς πατρίδα

που το ξέβρασε η θάλασσα

Αποκαμωμένη από την περισκόπησή της η ποιητική ματιά αποσύρεται στο εργαστήριό της, όπου δίνει τη μάχη ενάντια στη λήθη:

Οσονούπω νυχτώνει

και τα χρόνια αστράφτουν καρφιά

στο φέρετρο της μνήμης

Η ποίηση του Κουτσούνη είναι χαμηλόφωνη, σ’ έναν συνεχή διάλογο με τους πνευματικούς του προγόνους. Σ’ αυτούς ανήκει ο Καβάφης, του οποίου η «Ιθάκη» χρησιμοποιείται ως φακός εστίασης και κατανόησης της δικής του εποχής που βρίσκεται στον άλλο πολιτισμικό πόλο:

δρομείς που βιάζονται να φτάσουν

ψελλίζοντας ανίδεοι

νενικήκαμεν

Ο λόγος του Κουτσούνη γίνεται ασθμαίνων, κάτι που ενισχύεται από την απουσία οιουδήποτε σημείου στίξης που θα μπορούσε να χαλιναγωγήσει, έστω για λίγο, τον ρυθμό εκφοράς του. Ο ποιητής δεν είναι δοκησίσοφος και αυτό διερμηνεύεται τόσο μορφολογικά όσο και από τη θεματολογία του. Προσφεύγει στη δύναμη διαχρονικών μοτίβων (Εύα, μήλο), για να υπηρετήσει την πίστη του σ’ έναν κόσμο ψευδεπίγραφων βεβαιοτήτων. Αν η γνώση για τον Μπέικον ήταν δύναμη, για τον ποιητή είναι ένα σκουλήκι που κατατρώει τα σωθικά του. Κατανοεί ότι η χρήση της επιστήμης και της τεχνολογίας δεν καθιστά άτρωτο τον άνθρωπο στην αναμέτρησή του με το αναπόφευκτο τέλος.

Ο λόγος του είναι εσωτερικευμένος. Οι λέξεις του επιλεγμένες από την καθημερινότητα, έχοντας πεποίθηση στη δύναμή τους όταν ενταχθούν στον κατάλληλο ποιητικό χάρτη. Συχνά δημιουργείται η επίφαση μιας επιπολαιόρριζης ακινησίας, η οποία, όμως, υπονομεύεται, από την απουσία σημείων στίξης αλλά κι από τη χρήση αντιφωνίας, εσωτερικής αλλά και εξωτερικής με τη διαφοροποίηση των χρησιμοποιούμενων συμβόλων (π.χ. η οχιά ως διέγερση της μνήμης στον Γκανά).

Το μήλο, επίσης, στον Κουτσούνη, γίνεται έκφραση της ψευδεπίγραφης βεβαιότητας στη γνώση όταν λειτουργεί ως γητευτής. Την ίδια στιγμή η γνώση και η χρήση αυτών των συμβόλων προσφέρει στον ποιητή τη δυνατότητα να αποκτήσει ποιητικό πρόσωπο:

αλλά δεν έχεις πρόσωπο

ένα μήλο προβάλλει στον λαιμό σου

έλαμου φωνάζεις

δάγκωσέ το να γίνω συνένοχη

Ο Κουτσούνης, όπως κάθε δημιουργός νιώθει ‘άστεγος του χρόνου’, κατά τη φράση του Βούλγαρου μυθιστοριογράφου Gospodinov. Με άλλα λόγια, αναζητεί ιστορίες, να τις υποκλέψει για να ‘εγκατασταθεί για λίγο στη θέση και το παρελθόν τους’. Ο ποιητής αισθάνεται ότι ο κόσμος που τον περιβάλλει δεν μπορεί να στεγάσει τη δική του τρυφερότητα. Θωρεί το σώμα του άψυχο κι έτσι αναζητεί τις ζωές άλλων να στεγαστεί. Τέτοιο μπορεί να είναι το σκίρτημα από το κοριτσίστικο κορμί. Όμως, διαπιστώνει πως ο χρόνος του κόσμου που τον περιβάλλει τον γεμίζει με άγχος/ για τα καυσαέρια στους δρόμους/ και τον ιδρώτα στο δέρμα/ για το καυτό νερό του πλυντηρίου. Το δικό του σώμα είναι νεκρό και το παρόν κοινωνικό σώμα είναι αφιλόξενο, ασύμβατο με τις προσδοκίες για μια διαφορετική συνάντηση:

ονειρεύεται τότε μιαν απόδραση

[…]
στης αστραπής ν’ ανεβαίνει τη σέλα

και στις φυτείες των απαλών του χρόνων

να ξαναβρίσκει τη χαμένη του γενιά

και με τον άνεμο παρέα ν’ αλητεύει.

Ονειρεύεται την απόδραση στην παιδική του ηλικία, να εξοικειωθεί με τις μεταμφιέσεις. Διαπιστώνει πλέον ότι είναι άστεγος. Δεν χωράει στον χρόνο ούτε της παιδικής ηλικίας ούτε της συγχρονίας του:

μα ήδη είχα πάρει τη στροφή

κι ήταν αργά για υποκριτική

έτσι δειλός και άσημος

με ψίχουλα στα χέρια και σπασμένα δόντια

πήγα στο πάρτι χωρίς μεταμφίεση

μόνος εγώ μια θλιβερή παραφωνία

Τα αντικείμενα στεγάζουν όνειρα που ξεστράτισαν. Το λουστρίνι τον επιστρέφει σ’ ένα παρελθόν που κατοικείται από απραγματοποίητα όνειρα:

κι όταν ξάφνου ανένηψα

παρόν γεμάτο διαψεύσεις

βλέπω το μέλλον που ονειρεύτηκα

Ο Κουτσούνης αναζητεί να στεγάσει την ποίησή του. Αποδύεται σε διαρκή αγώνα να βρει την ποιητική του μήτρα, που θα αναζωογονήσει τη γραφή και θα μεταγγίσει στον λόγο του τη δύναμη της συνεχούς ανησυχίας. Ιχνηλατεί τον δικό του χρόνο που τον οδηγεί στη συνομιλία με τους ενοίκους του θανάτου:

Κατάμονος μέσα στις απέραντες

φυτείες του ύπνου

με την πηχτή αδιαπέραστη σιωπή

Ακούει την αντήχηση της φωνής των νεκρών, που τον διαβεβαιώνουν:

δεν θα μείνεις ποτέ πια άνεργος

Όντως, η άλλη όχθη του σύμπαντος γίνεται συστατικό στοιχείο της ποιητικής του Κουτσούνη, είτε ως οντολογία του χρόνου (εδώ στην αιωνιότητα/ περιττός είναι ο χρόνος) που καταργεί τις διχοτομίες (έννοια σου και θα τον παντρευτώ ξανά/ τον πατέρα σου εκεί πέρα) είτε ως οιονεί απειλή της συμπαντικής ισορροπίας από την εξουσιαστική δύναμη του ανθρώπου:

Μπροστά μου ένα σκουλήκι και αυθόρμητα

σηκώνω το πέλμα μου να το λιώσω

Τελικά, ο χρόνος που στεγάζει την ποιητική του Κουτσούνη είναι η μνήμη. Είναι αυτή που τροφοδοτεί με λέξεις, αισθήματα και εικόνες. Η μνημονική λειτουργία γίνεται ένας αδιάσπαστος χρόνος. Χωρίς αυτήν η τέχνη μένει μετέωρη και άστεγη. Αυτή η διεργασία έχει πρωτεύουσα θέση στο ποιητικό σύμπαν του Κουτσούνη. Γίνεται μήτρα –τόπος για επανασύσταση του χρόνου και συγκρότηση της απολεσθείσας βιολογικής γενεαλογίας. Η μάνα τον παρακινεί:

βιάσου δεν έχω καιρό

γρήγορα να με ξεγεννήσεις

να λευτερωθώ

Ευάγγελος Αυδίκος

[ηλεκτρονικό περιοδικό Φρέαρ, 12 Μαρτίου 2022]

+ - ▸ Άννα Αφεντουλίδου: «Νέα Ευθύνη», τεύχ. 58-59, Ιούλιος-Δεκέμβριος 2022 Click to collapse

Η αγωνία της διάσωσης: για την ποίηση του Στάθη Κουτσούνη

Σε ένα παλαιότερο κείμενό μου για την ποίηση του Στάθη Κουτσούνη είχα σημειώσει ότι οι ρητές αλλά και υπόρρητες διασυνδέσεις ανάμεσα στα ποιητικά του βιβλία, οι οποίες δείχνουν και τη συνεπή εξελικτική του πορεία, είναι για τον προσεκτικό αναγνώστη άμεσα ορατές1. Το ίδιο ισχύει και για τα 32 ποιητικά κείμενα του τελευταίου του βιβλίου με τίτλο Στου κανενός τη χώρα2, όπου ανιχνεύουμε κοινούς θεματικούς άξονες με τους παλαιότερους, οι οποίοι εμφανίζονται σε διάφορες παραλλαγές αναπτύξεων. Ένας τέτοιος είναι η σταθερή εμφάνιση των βασικών κοσμολογικών στοιχείων (χώμα, αέρας, φωτιά, νερό). Το νερό φέρει μαζί του τη ζωογόνα δύναμη αλλά και τον τρόμο της ροής και της αστάθειάς του, η φωτιά δηλώνει το πάθος αλλά και την καταστροφή, το χώμα είναι πηγή τροφοδότησης αλλά και επιστροφής στην ανυπαρξία, ενώ ο άνεμος, συνώνυμος με την περιπέτεια και τη φυγή, κουβαλά την αγωνία του ανεξέλεγκτου, τον φόβο ότι κάτι θα χαθεί προτού προλάβεις. Γενικότερα όλα τα εν δυνάμει δημιουργικά και ζωογόνα στοιχεία εμπεριέχουν στην ποίηση του Κουτσούνη το πανικό κάλεσμα του τέλους3.

Συχνά μοτίβα αποτελούν ακόμη η γέννηση και ο θάνατος ως επιστροφή στο «άπειρον», το ερωτικό σώμα που ταυτίζεται εν πολλοίς με το ποιητικό, μια σχεδόν δραματουργική εστίαση στο ένδον των σπλάχνων ως μίας παράλληλης μυστικής ζωής –αναφέρω ενδεικτικά στην τελευταία συλλογή το ποίημα «Κανιβαλισμός»4, άμεσα συναρτώμενο με το ποίημα «Θέατρο» (σελ. 36)5, όπως και την εμφάνιση του σπλαχνικού σκουληκιού. Παρόμοια εστίαση εντοπίζεται και στο ένδον της ακαθόριστης ψυχικής ενέργειας που ορίζεται από τον σκοτεινό χώρο του ονείρου, όπως στο «Βουνό» (σ. 19), κατάμονος μέσα στις απέραντες/ φυτείες του ύπνου/ με την πηχτή αδιαπέραστη σιωπή.

Χαρακτηριστική είναι επίσης η εμφάνιση της εικόνας ενός σφάγιου, για παράδειγμα στο «Καρφί» (σ. 28), έβγαλα το δέρμα μου/ σκούρο ζαρωμένο πανωφόρι/ το κρέμασα στον τοίχο/ και το κοιτάζω σκελετός, αλλά και το θέμα της κυοφορίας.

Ομοίως, στον μορφολογικό άξονα βλέπουμε αναλογίες παραλλακτικών εμφανίσεων όπως: ολιγόστιχα ποιήματα που διακρίνονται μεταξύ τους με βινιέτες και στεγάζονται κάτω από όμοιους τίτλους, όπως στις τέσσερεις «Νεκρές Φύσεις», κείμενα που μπορούν να λογίζονται και ως συμπληρωματικά ζεύγη: όπως η «Εύα» και «Το μήλο», «Η παλάμη» (σ. 38) και το «Χρονικό» (σ. 39), «Παίζω άρα υπάρχω» (σ. 42) και «Coda» (σ. 43) κ.ά. Ενώ τα κείμενα που εμφανίζονται ή μοιάζουν συνθετικά ορφανά στη συλλογή αυτή είναι πολύ λιγότερα, όπως για παράδειγμα το «Απουσιολόγιο» (σ. 35).

Επίσης, εντοπίζονται εκ νέου οι βασικές υφολογικές επιλογές του ποιητή που μορφοποιούνται σε δύο είδη ποιητικής ανάπτυξης: μια πιο αφαιρετική-συμβολική και μια περισσότερο δραματοποιημένη, με την εκδοχή ενίοτε και ενός «θεατρικού» μονολόγου, όπως η «Απολογία» (σ. 30) όπου η persona της Κλυταιμήστρας μιλά για τον αρχέγονο φόνο.

Το υγρό στοιχείο, που σχετίζεται με την ερωτική ορμή, εμφανίζεται ξανά κουβαλώντας και το συμβολικό ποσό του θανάτου, όπως και ο άνεμος ως συνδήλωση της πρόκλησης ή της περιπέτειας:

Γλιστρούσες στη δροσιά και σ’ έσφιγγα/ ώρες στην αγκαλιά μου κελαρύζοντας// […]// από μακριά ακούγονταν νερά και αέρας/ αλλά ολόγυρα σωπαίνοντας/ μονάχα λυγαριές και πικροδάφνες/ ώσπου κατάλαβα πως το ποτάμι είμ’ εγώ/ βολίδα τότε σχίζοντας τη θάλασσα/ έρχομαι αφρισμένος να σε βρω («Αρέθουσα», σ. 33).

Αλλά και στο πρώτο χαρακτηριστικό ποίημα του βιβλίου: νερά του ποταμού θολά/ […]/ κι ο αέρας του χτενίζει τα μαλλιά/ […]// στου κανενός τη χώρα/ ήδη τρεις μέρες ανεμίζει στο σχοινί (σ. 9).

Η γυναίκα και πάλι είδωλο επιθυμίας αλλά και ανεπίτευκτης ηδονής προβάλλει ως προσδοκία αλλά και ως φόβος. Η σάρκα σχετιζόμενη με το χώμα εμπεριέχει το σκουλήκι που μετατρέπεται στο ηδονικό κρεβάτι σε φίδι φονικό, καθιστώντας την πηγή της ηδονής τόπο επαπειλούμενο όσο και απειλητικό:

«Εύα» (σ. 12) είσαι όμορφη της λέει/ αν μ’ αφήσεις να μπω μέσα σου/ θα σου φανερώσω τη γνώση/ το μυστικό για να μείνεις αμάραντη/ κολακευμένη εκείνη το πιστεύει/ και το σκουλήκι εισχωρώντας/ αρχίζει να δουλεύει ακάματα// από τότε μεγαλώνει/ θεριεύει εντός μου και τρώει/ οχιά τα σωθικά μου, «Diminuendo» (σ. 27) δεν σε φοβάμαι/ κι ας σφυρίζεις κάθε πρωί/ φίδι μέσ’ από τ’ αυτί μου, «Χωρισμός» (σ. 29) φίδι που πείνασε και τρώει/ την ουρά του//επάνω στο κρεβάτι ο θρίαμβος/ αυτού που γλίτωσε…

Ενώ το «δέντρο», ισχυρό ποιητικό σύμβολο ως παράγωγο της γης, εμφανίζεται σαν το «κατεξοχήν» ον, το οποίο οδηγεί πίσω στη γενέτειρα αλλά και ταφική γη και αντιμετωπίζεται φοβικά: «Δέος» (σ. 14) ξάφνου του τραπεζιού τα πόδια/ έβγαλαν ρίζες και τρύπησαν το πάτωμα/ φτάνοντας γρήγορα στο χώμα/ κι οι γωνίες του κατόπιν πέταξαν βλαστούς/ που δεν άργησαν ν’ ανθίσουν// […]/ κι έτσι φοβήθηκα ακόμα πιο πολύ/ τόσο πολύ που άρχισα/ να ψάχνω το πριόνι.

Θα επιμείνω λίγο στο θεματικό μοτίβο της κυοφορίας γιατί έχει επαναλαμβανόμενο ενδιαφέρον. Ενώ εμφανίζεται και σ’ αυτήν τη συλλογή το θέμα του τοκετού φορτισμένο με το αίσθημα του φόβου, της ανασφάλειας, του κινδύνου, ως μια διαδικασία σχεδόν απειλητική, σαν να τελεσιδικεί ταυτοχρόνως με την έξοδο στο φως και η αναπότρεπτη επιστροφή στο σκοτάδι, παρατηρούμε μία μετατόπιση: στο προηγούμενο βιβλίο του ποιητή και στο ποίημα «Κύκλος», η αναφορά στην κυοφορία σχετιζόταν με την κοιλιά της κόρης του ποιητικού αφηγητή, που ταυτιζόταν με το χώμα: στο απαλό το χώμα της κοιλιάς της/ λαχταρώ να χωθώ (σ. 41). Στο προκείμενο βιβλίο στο ποίημα «Άχθος» το κυοφορούν πρόσωπο είναι η μητέρα, που επισκέπτεται τα ενύπνια του αφηγητή, απαιτώντας να τη γλιτώσει από το βάρος του, που πια δεν το αντέχει (σ. 25): κάθε πρωί τελευταία/ προτού ξημερώσει/ έρχεται και με σκουντάει/ η μάνα μου με την κοιλιά στο στόμα// […]// βιάσου δεν έχω καιρό/ γρήγορα να με ξεγεννήσεις / να λευτερωθώ.

Και η ίδια μητέρα στο «Στεφάνι» (σ. 23) ζητά να ταφεί με τα νυφικά της στέφανα διαβεβαιώνοντας: έννοια σου και θα τον παντρευτώ ξανά/ τον πατέρα σου εκεί πέρα, κάτι που ακούγεται ως παρηγορία αλλά ταυτοχρόνως και σαν απειλή.

Ένα στοιχείο εν μέρει διαφοροποιητικό, σε σχέση με το σημασιολογικό του βάρος σ’ αυτό το βιβλίο, είναι εκείνο του ενδύματος ως μετωνυμικής εκδοχής των προσωπείων με τα οποία καλούμαστε να συνυπάρχουμε στις παράλληλες τροχιές της ζωής μας. Μπορούμε να το παρακολουθήσουμε στο «Βαμβάκι στο κλουβί» (σ. 16): φιλάρεσκα απολαμβάνει/ σε θέση περίβλεπτη της φυλακής του/ των περαστικών τα βλέμματα/ αλλά πλέον βαρέθηκε/ πάνω στο άψυχο σώμα/ […]// ονειρεύεται τότε μιαν απόδραση/ […]/ και στις φυτείες των απαλών του χρόνων/ να ξαναβρίσκει τη χαμένη του γενιά/ και με τον άνεμο παρέα ν’ αλητεύει.

Ομοίως και στο «Πάρτι» (σ. 17): πάσχιζα να βρω τι θα ντυθώ/ σ’ αυτό το μασκέ πάρτι των συμμαθητών/ μετά από τόσα χρόνια/ ώσπου ξεπηδήσαν από μέσα μου/ οι πρωτινοί εαυτοί μου/ […]// με πολιορκούσαν ασφυκτικά/ εκλιπαρώντας να τους ζωντανέψω/ έστω την ύστατη στιγμή/ να τους υποδυθώ ξανά.

Δεν είναι τυχαίο, εξάλλου, ότι κλιμακώνεται η αντιμετάθεση των ρόλων ως θύτη και θύματος, ως υποκειμένου και ενεργούμενου, ως άντρα και γυναίκας με τη στερεοτυπική εκδοχή των φυλετικών μας ρόλων.6

Το ποιητικό κλίμα, επομένως, και του βιβλίου αυτού, ορίζεται από τις ίδιες συντεταγμένες, με κάποιες μικρές μετατοπίσεις, οι οποίες ασφαλώς και έχουν τη σημασία τους. Στην παρούσα συλλογή αναμφίβολα δίνεται με πιο συγκεκριμένο τρόπο το στίγμα της ανυπαρξίας: ως μια χώρα χωρίς ταυτότητα, που δεν ανήκει σε κανέναν, γιατί η απορροφητική της δύναμη είναι τέτοια, ώστε να κονιορτοποιεί ό,τι κατακτήθηκε στην πορεία του αναπόφευκτου ταξιδιού μας προς αυτήν. Πρόκειται για τον χωροχρόνο του «κανενός», αφού εκεί δεν είναι δυνατόν να αναγνωριστούν τα πρόσωπα με τα οποία κάποιος σαρκώθηκε, τα ενδύματα με τα οποία υποδύθηκε, οι πράξεις με τις οποίες στιγμάτισε το πέρασμά του από εκείνη την άλλη χώρα, της Ιστορίας, της ζωής και της μνήμης, για να καταλήξει εδώ.

Τελειώνοντας κάπως συμπερασματικά, τη σύντομη αυτή περιδιάβαση, το κεντρικό σημείο αναφοράς στην ποίηση του Κουτσούνη, είναι η παράλληλη ή/και αντιθετική σύζευξη της γέννησης και της ανυπαρξίας, της ηδονής και του φόβου, του ζωογόνου και εν ταυτώ φθοροποιού, ενώ το ατελέσφορο πάθος, είτε ερωτικό είτε ποιητικό, ανακυκλώνεται με τέτοιο τρόπο, ώστε να προβάλλει ειρωνικό, υπογραμμίζοντας την αδυναμία του. Κάτι, εξάλλου, που συνιστά και την πυρηνική έννοια του τραγικού: γνωρίζοντας καλά πως ό,τι κάνουμε είναι καταδικασμένο να μείνει ανολοκλήρωτο, εκκινούμε αγωνιώντας κάθε φορά από την αρχή.

Με άλλα λόγια, ο ποιητής μάς κάνει να αισθανθούμε αυτό που κατά βάθος γνωρίζουμε καλά: ότι προσπαθούμε ως διασώστες των εικόνων μας να νικήσουμε τη φθορά ενώ το μόνο βέβαιο είναι ότι ποτέ δεν θα προλάβουμε –ή δεν θα τολμήσουμε;– να εκφράσουμε αυτά που διακαώς επιθυμήσαμε…

Κι ας ψελλίζουμε ανίδεοι [ή υποκρινόμενοι;] νενικήκαμεν (σ. 11)

[1] Άννα Αφεντουλίδου, «Η αγωνία της γένεσης και η σαγήνη της σφαγής: με αφορμή τα Στιγμιότυπα του σώματος του Στάθη Κουτσούνη», Νέα Ευθύνη, τεύχ. 32, Ιανουάριος-Μάρτιος 2016, σελ. 124-128.

[2] Στάθης Κουτσούνης, Στου κανενός τη χώρα, Αθήνα, Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2020.

[3] Θυμίζω εδώ την πρωταρχικότητα, κατά τον Θαλή, του υγρού στοιχείου, αλλά και την ασταμάτητη ροή των πάντων του Ηράκλειτου, την αέναη κίνηση που προκύπτει από την συνεχόμενη και συνεχιζόμενη σύγκρουση στο αρχέγονο πυρ, την αναζήτηση ενός σταθερού σημείου αναφοράς του Παρμενίδη αλλά και την επιστροφή όλων στο πρωταρχικό αιώνιο και άχρονο στοιχείο, το άπειρον του Αναξίμανδρου κ.λπ. στοιχεία των Προσωκρατικών με εμφανείς επιδράσεις στην ποίηση του Κουτσούνη. Βλ. και Άννα Αφεντουλίδου, ό.π. σημ. 1.

[4] Στάθης Κουτσούνης, ό.π. σημ. 2, σ. 37.

[5] Από τούδε κ.εξ. όλοι οι αριθμοί σελίδων παραπέμπουν στην έκδοση της σημείωσης 2.

[6] Οπτική σταθερά επαναλαμβανόμενη αλλά όχι με την ίδια ένταση και σε προηγούμενα βιβλία του Κουτσούνη: Τρύγος αιμάτων, Εκδόσεις Σμίλη, 1991. Παραλλαγές του μαύρου, Εκδόσεις Δελφίνι, 1998. Η τρομοκρατία της ομορφιάς, Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2004. Έντομα στην εντατική, Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2008. Στιγμιότυπα του σώματος, Εκδόσεις Μεταίχμιο, Αθήνα 2014.

Άννα Αφεντουλίδου

[περιοδικό Νέα Ευθύνη, τεύχος 58-59, Ιούλιος-Δεκέμβριος 2022]

+ - ▸ Ευσταθία Δήμου: «Νέα Εστία», τεύχ. 1892, Σεπτέμβριος 2022 Click to collapse

Η διπλή όψη της ύπαρξης

Μία από τις πλέον αγαπημένες ποιητικές δεξαμενές, από την οποία άντλησαν και εξακολουθούν να αντλούν οι ποιητές, υπήρξε η αρχαία ελληνική μυθολογία με τον πλούτο των θεμάτων και των μορφών της. Η εκμετάλλευση και ο ιδιαίτερος χειρισμός που κάθε ποιητής επιφύλασσε σε αυτήν ποίκιλε και κυμαινόταν από μια απλή αφόρμηση και αφορμή μέχρι τη ριζική μεταγραφή και ανάπλαση του μύθου. Η μέθοδος και η τακτική αυτή παρουσιάζει σήμερα ιδιαίτερο ενδιαφέρον, καλλιτεχνικά και μελετητικά, στο βαθμό που καταδεικνύει την ανάγκη του ποιητή να εισδύσει βαθύτερα στις ρίζες και τα αρχέτυπα και να αναζητήσει εκεί την πρωταρχή και την αφετηρία της δικής του δημιουργίας. Κάτι τέτοιο, αν κρίνει κανείς από τον τίτλο, φαίνεται ότι συμβαίνει και στην περίπτωση της τελευταίας, έβδομης κατά σειρά, ποιητικής συλλογής του Στάθη Κουτσούνη. Η φράση «στου κανενός τη χώρα» παραπέμπει ευθέως και ασυναίσθητα στο γνωστό επεισόδιο της ι ραψωδίας της Οδύσσειας και στο γνωστό εύρημα του Οδυσσέα να συστηθεί ως «ο Κανένας» στον Κύκλωπα Πολύφημο. Διαμορφώνει, λοιπόν, κανείς την προσδοκία ότι ο ποιητής επιδιώκει να ανοίξει έναν δημιουργικό διάλογο με την μυθολογική παράδοση, να εμπνευστεί από αυτή και να καταστεί ένας άλλος Οδυσσέας που περιηγείται στη χώρα του, μία χώρα απόντων. Η πρώτη, όμως, αυτή εντύπωση είναι, εν μέρει, παραπλανητική. Γιατί ενώ ο ποιητής φαίνεται να «παίζει» με το γνωστό μυθολογικό πρότυπο, στην πραγματικότητα είναι μάλλον απομακρυσμένος από τη λογική μιας ανανεωμένης εκδοχής του αρχαίου μύθου. Αντίθετα, αποδεικνύεται πως είναι πολύ περισσότερο πιστός στην αρχαία ελληνική θυμοσοφία, όπως αυτή διαμορφώθηκε γύρω από το θέμα του θανάτου και πέρασε, μέσα και από τα δημοτικά τραγούδια, στη σύγχρονη καλλιτεχνική δημιουργία. Έτσι, ο ποιητής, αντί για τον Οδυσσέα της Κυκλώπειας, προσομοιάζει πολύ περισσότερο στον Οδυσσέα της Νέκυιας, που αναλαμβάνει το βαρύ έργο της καθόδου και της περιήγησης στον Κάτω Κόσμο, τον κόσμο του θανάτου, στη χώραπου δεν είναι κανενός, τη χώρα της ανυπαρξίας ή, έστω, της «ανεστραμμένης» ύπαρξης.

Η συλλογή αποτελείται από τριάντα δύο ελευθερόστιχα ποιήματα, τα περισσότερα από τα οποία αναπτύσσονται μέσα σε λίγους σχετικά στίχους, χωρίς, βεβαίως, να λείπουν και οι πολύστιχες, αφηγηματικού τύπου, συνθέσεις, που χτίζονται πάνω σε μία λογική μονολόγου και διακρίνονται για το ρυθμικό ξετύλιγμα της ποιητικής σκέψης και έκφρασης. Διαμορφώνεται, κατ’ αυτόν τον τρόπο ένα πολυσύνθετο και άκρως ενδιαφέρον ποιητικό σκηνικό, μέσα στο οποίο συνυπάρχουν αρμονικά η συντομία με την αναλυτικότητα, στοιχείο που καταδεικνύει τη δύναμη και τη δυναμική της ποιητικής τέχνης να εξελίσσεται και να προχωρεί, συγχρόνως, σε πολλά επίπεδα και πολλές κατευθύνσεις, αλλά και την ανάγκη του ίδιου του ποιητή να δοκιμάσει και να δοκιμαστεί σε διαφορετικούς τύπους ποιητικής έκφρασης. Έτσι, η επιλογή της ανάλογης, κάθε φορά, έκτασης, ως του καλουπιού εκείνου μέσα στο οποίο ο ποιητής διοχετεύει τους ποιητικούς του στοχασμούς, δεν είναι τυχαία ούτε χωρίς σημασία αφού, σε τελευταία ανάλυση, είναι αυτή που τους μορφοποιεί και τους δίνει το σχήμακαι την κατεύθυνση. Άλλοτε σύντομος και καίριος, λοιπόν, και άλλοτε αναλυτικός και ρέων, ο ποιητικός λόγος του Κουτσούνη εναλλάσσεται σε ύφος και ήθος, σε ρυθμό και τόνο, διατηρώντας πάντα την αμεσότητά του σε τέτοιο, μάλιστα, βαθμό, ώστε να δημιουργείται η εντύπωση ότι το βιβλίο αυτό έρχεται για να ανοίξει ένα νέο πεδίο στην αναγνωστική πρόσληψη, αυτό της αναγνωστικής «οικείωσης».

Από τα πρώτα, κιόλας, ποιήματα της συλλογής, εκείνο που έχει να παρατηρήσει κανείς, στο επίπεδο εξίσου της θεματικής, της διάθεσης και του τόνου, είναι η έντονη και καταλυτική παρουσία μιας απουσίας, η αίσθηση ενός εκκωφαντικού κενού που εξακτινώνεται σε πολλές κατευθύνσεις και παραπέμπει, πρωτίστως, στον θάνατο και, δευτερευόντως, σε καταστάσεις ψυχικές, αρνητικά φορτισμένες, όπως η κουφότητα, η καθήλωση, η ακινησία, η έλλειψη ή, ακόμα περισσότερο, η στέρηση που αποτελεί την έμπρακτη απόδειξη και εκδήλωση της μοναξιάς του ανθρώπου:

Ροτόντα με δύο καρέκλες

ο’ όποια και να καθίσω

η άλλη μένει άδεια («νεκρές φύσεις i»)

Στενά συνυφασμένη με την κενότητα αυτή, είναι η αναδυόμενη αίσθηση μιας ματαιότητας, ενός αδιεξόδου που είναι τόσο πιο οδυνηρό, όσο επακολουθεί μιας έντονης και εξαντλητικής προσπάθειας:

Τρέχουμε τρέχουμε

δρομείς που βιάζονται να φτάσουν

ψελλίζοντας ανίδεοι

νενικήκαμεν («πρωταθλητισμός»)

Επιχειρώντας, λοιπόν, να διερευνήσει τις ποικίλες εκδοχές του κενού που εκκινούν από την απλή απουσία και φτάνουν μέχρι τη φθορά και την ανυπαρξία, ο Κουτσούνης συνθέτει ποιήματα αλληγορικά, ποιήματα που τεχνουργούνται και πλάθονται με πρώτη ύλη έναν λόγο παραμυθιακό ο οποίος, όπως συμβαίνει πάντα στα παραμύθια, κρύβει και, ταυτόχρονα, αποκαλύπτει την βαθιά αλήθεια, τον πυρήνα, την ουσία της ζωής. Οι ποιητικές αυτές (μικρό)ιστορίες είναι άκρως δραστικές στο βαθμό που χτίζονται πάνω σε ένα απλό σχήμα και μία εξέλιξη που πραγματοποιείται με συνέπεια και σταθερότητα προς ένα τέλος το οποίο, πολλές φορές, αποτελεί και την κορύφωση, το οριακό εκείνο σημείο στο οποίο ο άνθρωπος αναμετράται με τον εαυτό του και την σκληρή πραγματικότητα. Έτσι, η ποίηση του Κουτσούνη προσιδιάζει σε ένα εκκρεμές που κινείται ανάμεσα σε δύο πόλους ή στοχεύσεις. Από τη μία είναι ο άνθρωπος και η ψυχοσύνθεσή του, η σχεδόν μοιραία ροπή του στην πτώση και την (αυτό)καταστροφή, και από την άλλη η σκληρή πραγματικότητα του χρόνου, ως φθοροποιού δύναμης, που λειτουργεί υπονομευτικά, τελειωτικά και τελεσίδικα: μα ήδη είχα πάρει τη στροφή/ κι ήταν αργά για υποκριτική/ έτσι δειλός και άσημος/ με ψίχουλα στα χέρια και σπασμένα δόντια/ πήγα στο πάρτι χωρίς μεταμφίεσή/ μόνος εγώ μια θλιβερή παραφωνία («το πάρτι»).

Η ποιητική ματιά του Κουτσούνη πάνω στον άνθρωπο παρουσιάζει επίσης διαβαθμίσεις και αποχρώσεις. Άλλοτε προβάλλει ευθύβολη και ευθεία, άλλοτε ψύχραιμη και ψυχρή, άλλοτε συμπονετική και παρηγορητική και, άλλοτε, ανατρεπτική, υποκινούμενη από την πρόθεση να αποτολμήσει μία διαφορετική προσέγγιση, να πλάσει μία αντιθετική εκδοχή ακόμα και για πρόσωπα που σφράγισαν με την προδοτική ή εγκληματική τους δράση την ιστορία ή τον μύθο. Στο ποίημα «σκεύος εκλογής», για παράδειγμα, αποκαθίσταται η μορφή του Ιούδα, ο οποίος μετατρέπεται από θύτης σε θύμα, σε υποχείριο και όργανο του θεού για την εκπλήρωση του θελήματός του: έγινα σκεύος εκλογής/ το έσχατο σκαλοπάτι της ανάβασής του/ ακόμη και τα τριάκοντα εξαιτίας του τα δέχτηκα/ να επαληθευτούν οι γραφές όπως έλεγε («σκεύος εκλογής»). Στην ίδια λογική κινείται και το ποίημα «απολογία», όπου παρουσιάζεται η Κλυταιμνήστρα να μιλά σε τόνο επιθετικό και απολογητικό μαζί και να πλάθει τη δική της εκδοχή για το κίνητρο της δολοφονίας του Αγαμέμνονα, μια εκδοχή που την καθαίρει και την αποκαθιστά, που μεταστρέφει τη μορφή της από μια γυναίκα που δόλια εγκλημάτησε, σε μια γυναίκα που εξαναγκάστηκε στο έγκλημα:

μάταια όμως

η αδιαφορία σου με τρέλαινε

ένιωσα αίφνης γερασμένη σχεδόν ένα τίποτα

ώσπου άρχισα σύγκορμη να μανιάζω πνιγόμουν

και τότε το μάτι μου πήρε λοξά

το τσεκούρι («απολογία»)

Ο έτερος πόλος που λειτουργεί αφυπνιστικά της δημιουργικής διάθεσης του ποιητή είναι ο θάνατος. Ο χειρισμός του συγκεκριμένου θέματος από τον Κουτσούνη διαφέρει και διαφοροποιείται σημαντικά από τον τρόπο άλλων ποιητών, στο μέτρο που ο ποιητής κατορθώνει μια δική του σύλληψη του θέματος η οποία, χωρίς να αρνείται ή να κρύβει τις καταβολές της, έχει τη δική της ιδιαιτερότητα. Ο θάνατος αποτυπώνεται, καταρχάς, ως ένα γεγονός ακαριαίο που σηματοδοτεί την απόλυτη ακινησία, το πάγωμα, την οριστική και αμετάκλητη ανατροπή που όσο εύκολη είναι στην πραγμάτωση και την πραγματοποίησή της, τόσο δύσκολη είναι στη σύλληψη και την αποδοχή της: Κοκαλωμένος ο λαγός/ στου κυνηγού μπροστά τον προβολέα («νεκρές φύσεις iii»). Την ίδια στιγμή, όμως, που ο θάνατος αποκτά στον Κουτσούνη τη διάσταση του απρόβλεπτου, του ξαφνικού, του αναπάντεχου, την ίδια στιγμή που λειτουργεί καθηλωτικά εκπλήσσοντας, κυριολεκτικά, την αναγνωστική αίσθηση, έχει ήδη δρομολογηθεί η διαδικασία της εναρμόνισης ή, καλύτερα, της απαντοχής του. Αυτή η διαδικασία, μάλιστα, είναι που οδηγεί τον ποιητή στην ύφανση ενός νήματος που τον μεταφέρει στη μετά θάνατον ζωή και πραγματικότητα, όπου το αποτρόπαιο του θανάτου συνυπάρχει και, ταυτόχρονα, υπονομεύεται από έναν τόνο νοσταλγίας και παρηγοριάς, από μια προσπάθεια να δοθεί μια συνέχεια στη ζωή μέσα από τη διαμόρφωση της μεταθανάτιας εμπειρίας που, πρωτίστως, ενυπάρχει και συντελείται μέσα στο ποιητικό σύμπαν. Η μέριμνα για τη δημιουργία μιας συνέχειας, έστω και υπό αυτούς τους όρους, η απέλπιδα προσπάθεια για τη λείανση και την, μάταιη αναπόφευκτα, αποτροπή της παύσης που επιφέρει ο θάνατος, μέριμνα που ανακαλεί τα γνωστά μοτίβα των δημοτικών τραγουδιών οδηγεί τον ποιητή, πέρα από την καταβύθιση στην μεταθανάτια ζωή, στην έκφραση της επιθυμίας για μια νίκη ενάντια στη λήθη:

στα βαθιά της γεράματα τώρα

ένα πράγμα μονάχα τη νοιάζει

να σημειωθεί στο απουσιολόγιο

κανονικά όταν λείψει

μην τυχόν κι ο απουσιολόγος

κάνει τα στραβά μάτια

και προπάντων μην τυχόν

και δεν αντιληφθεί

την απουσία της («απουσιολόγιο»)

Τα ποιήματα της συλλογής του Στάθη Κουτσούνη επιτυγχάνουν μία διττή στόχευση που, από πρώτη άποψη, φαίνεται κάπως παράδοξη. Ενώ δηλαδή μπορούν να λειτουργήσουν αυτόνομα και αυθύπαρκτα, ως ποιητικές μονάδες που υποκινούν και υπηρετούν πιστά την αναγνωστική απόλαυση, την περίσκεψη και τον στοχασμό, μπορούν κάλλιστα να λειτουργήσουν σαν ένα αδιατάρακτο και αρραγές σύμπαν, η περιήγηση στο οποίο προσιδιάζει ή προσεγγίζει την παρακολούθηση ενός έργου, της αρχαίας τραγωδίας, νοούμενης όχι τόσο στην εξέλιξή της, όσο στη βαθύτερη φιλοσοφία και λειτουργία της. Γιατί, στο σύνολό τους τα ποιήματα αυτά έχουν το χαρακτήρα μιας περιπέτειας, μια διαδρομής με σταθμούς τις δύσκολες και σκληρές όψεις του ανθρώπου και του βίου του και, μάλιστα, την σκληρότερη και αιχμηρότερη από αυτές που δεν είναι άλλη από τον θάνατο. Στο τέρμα όμως αυτής της διαδρομής, ο αναγνώστης έχει βιώσει την κάθαρση, την λυτρωτική εκείνη στιγμή που έπεται των παθημάτων και, κυρίως, του πάθους, του ανθρώπινου πάθους που συνίσταται ακριβώς στην φθορά και τον θάνατο. Από αυτή λοιπόν την άποψη, η αναμέτρηση με την ποιητική του θανάτου λειτουργεί απελευθερωτικά και, γιατί όχι, απενοχοποιητικά της αίσθησης που υποσυνείδητα, ίσως, ταλανίζει τον άνθρωπο ότι είναι υπαίτιος και υποκινητής του ίδιου του του τέλους.

Ευσταθία Δήμου

[περιοδικό Νέα Εστία, τεύχος 1892, Σεπτέμβριος 2022]

+ - ▸ Έφη Καλογεροπούλου: «Fractal», 31 Ιανουαρίου 2023 Click to collapse

«Κι ευθύς ποντάρω απ’ την αρχή»

Στου κανενός τη χώρα τιτλοφορείται η τελευταία συλλογή του Στάθη Κουτσούνη.

Η συλλογή περιέχει τριάντα δύο ποιήματα και είναι η έβδομη ποιητική κατάθεση του ποιητή. Πρωταγωνιστής ο κανένας. Ο ποιητής στήνει τη σκηνική του δράση «στου κανενός τη χώρα».

Ποιος μπορεί να είναι ο κανένας; Μήπως κάποιος που έχασε τον εαυτό του, άδειος από πρόσωπο, δίχως υπαρξιακή ταυτότητα; Η μήπως κάποιος, που η περιπλάνησή του μέσα στον κόσμο των ζώντων και το συνεπακόλουθο βίωμα, τον αδειάζει σιγά-σιγά από περιττή ουσία αποδίδοντάς τον, αυτόν τον επίορκο του προπατορικού αμαρτήματος, αυτόν τον θνητό δίχως ταυτότητα, τον δίχως όνομα, αυτόν με το φθαρτό σώμα όπως των υπόλοιπων θνητών, δίχως ψευδαίσθηση, δίχως ελπίδα αθανασίας, τον αδειάζει εκεί, στην αμείλικτη σαρκοφάγο του χρόνου.

Κι ακόμη εξόριστος εδώ, περιπλανώμενος σε αυτήν του κανενός τη χώρα σε μια κίνηση ατελεύτητη, παλίνδρομη, ανάμεσα σε υποφερτό και ανυπόφορο, μέσα σε πράγματα που συμβαίνουν ερήμην μας και άλλα που επιβεβαιώνουν τα περιορισμένα όριά μας, ο Κουτσούνης, κινούμενος άλλοτε σε «νερά του ποταμού θολά» («Στο σχοινί», σελ.9), ανάμεσα σε «θάλασσα πηγμένη/ από τα δάκρυα των πνιγμένων» («Νεκρές φύσεις ii», σελ. 18) και αλλού ακίνητος, έγκλειστος, παγιδευμένος, που δεν παύει ωστόσο να ονειρεύεται, να «(…) ονειρεύεται τότε μιαν απόδραση/ βγαλμένη από ταινία/ μεσάνυχτα να σπάνε τα τζάμια της βιτρίνας/ στης αστραπής ν’ ανεβαίνει τη σέλα/ και στις φυτείες των απαλών του χρόνων/ να ξαναβρίσκει τη χαμένη του γενιά/ και με τον άνεμο παρέα ν’ αλητεύει» («Βαμβάκι στο κλουβί», σελ. 16), αλλά και μετέπειτα δρομέας, τρέχοντας και αυτός μαζί με όλους, όλους μας «που βιάζονται να φτάσουν/ ψελλίζοντας ανίδεοι/ νενικήκαμεν» («Πρωταθλητισμός», σελ. 11), διατρέχει έναν κόσμο ανάστατο, αποχωρισμένος, έκπτωτος και μόνος εξ αρχής, για να κερδίσει ως έπαθλο «το έπαθλο του τίποτα» («Θέατρο», σελ. 36).

Οι στίχοι τού ποιητή, όπως αποθησαυρίζονται στις «Νεκρές φύσεις I, ii, iii, iv», (σελ. 10, 18, 26, 34), στήνουν εικόνες που σαν σκλήθρες προβάλλουν από τη μνήμη του, και μας τρυπούν κατάσαρκα.

Στους στίχους της συλλογής, ζωντανά και άλλα υλικά σε αποσύνθεση, συμφύρονται σε ένα ασπρόμαυρο κολάζ, όπου απώλεια και φθορά, μνήμη και πραγματικότητα, χρόνος παρών και περασμένος χρόνος, συγκροτούν έναν χρόνο παίκτη, έναν χρόνο ειρωνικό, που εκθέτει και συντρίβει κάθε ασφάλεια, δόξα, βεβαιότητα. Η κυκλικότητα –το τέλος μου / η αρχή μου– είναι προφανής. Η σκέψη του ποιητή, Ηρακλειτική κατ’ εξοχήν, συλλαμβάνει την αλήθεια της στο σημείο όπου ζωή και θάνατος, αρχή και τέλος, ύψος και πτώση, φως και σκιά γίνονται ένα.

Αετός που κείτεται/ στου κυνηγού τα πόδια

Γεροντοκόρη στο παράθυρο/ ασπρόμαυρη φωτογραφία

Ροτόντα με δύο καρέκλες/ σ’ όποια και να καθίσω/ η άλλη μένει άδεια

Γέρος στο καρεκλάκι του μωρού/ Στο πίσω κάθισμα της λιμουζίνας/ που τον πάει αργά στην εξοχή

(«Νεκρές φύσεις i», σελ. 10)

Πιο κάτω διαβάζοντας τη συλλογή, ένα σκηνικό αντικείμενο που δεσπόζει στο χώρο της ποιητικής σύνθεσης αποσπά την προσοχή μας. Εκεί, σε ένα τραπέζι που ανθίζει, απλώνει ο ποιητής το υλικό του. Μέσα από ένα υπερρεαλιστικό παιχνίδι φαντασίας, εγκιβωτίζει τον χρόνο και γεωμετρεί τον εσωτερικό του χώρο, με ένα αντικείμενο παραδοσιακό σύμβολο της προγονικής εστίας. Ένα τραπέζι. Γιατί είναι πάντα η ποίηση που ακροβατεί ανάμεσα σε ύλη και ιδέα και επανα/νοηματοδοτεί το ορατό, δίνοντας μορφή στο αόρατο. Η φαντασία του ποιητή εισβάλλει σε ρόλο αβελτηρίας, για να στερεώσει το ά-μορφο, την πρόδηλη ανάγκη του υποκείμενου να βυθιστεί βαθιά πίσω στον χρόνο, να αντλήσει υγρασία, να ποτιστεί απ’ αυτόν, να ανθίσει. Ωστόσο η αίσθηση του αποσαρθρωμένου πατώματος, η αποκάλυψη μιας πιθανής ρωγμής, η δυνητική κατάρρευση ολόκληρου του οικοδομήματος, αν το τραπέζι τυχόν λάβει γιγάντιες διαστάσεις, μια ενδεχόμενη ασφυξία, ξυπνά ένα ισχυρό αίσθημα αυτοσυντήρησης. Κι εκεί ανάμεσα στα όρια λογικής διάθλασης και πλάνης, ο φόβος τού υπαγορεύει να ψάξει για πριόνι!

Ξάφνου του τραπεζιού τα πόδια/ έβγαλαν ρίζες και τρύπησαν το πάτωμα/ φτάνοντας γρήγορα στο χώμα/ κι οι γωνίες του κατόπιν πέταξαν βλαστούς/ που δεν άργησαν ν’ ανθίσουν// κοιτούσα έκπληκτος θαυμάζοντας/ –τώρα θα τρώω υπό σκιάν αστειευόμουν–/ μα έπειτα φοβήθηκα/ ήταν αταίριαστο με τ’ άλλα έπιπλα/ διατάρασσε την τάξη/ πού ακούστηκε τραπέζι ανθισμένο/ τι θα ’λεγαν οι φίλοι μου/ κι άλλωστε μπορεί/ να καταλάβει όλον τον χώρο/ ή και το σπίτι να γκρεμίσει/ αν προχωρήσουνε οι ρίζες στα θεμέλια/ κι έτσι φοβήθηκα ακόμα πιο πολύ/ τόσο πολύ που άρχισα/ να ψάχνω το πριόνι («Δέος», σελ. 14)

Η σχέση με τη μητέρα, στο ποίημα με τίτλο «Άχθος», παίρνει τη μορφή μιας σχέσης αμφίδρομης εξάρτησης και αγωνίας. Ένα αίτημα ελευθερίας της μητέρας προς τον γιό, να την ξεγεννήσει και να την λευτερώσει. Ο ομφάλιος λώρος πρέπει να κοπεί, μα ο ομφάλιος λώρος της μνήμης μένει πάντα εκεί, συνώνυμος μιας λύπης και ενός χρέους απ’ την πλευρά του ποιητή, που πρέπει να αποπληρωθεί. Μια υπόκωφη φωνή ενός καθήκοντος, μιας φροντίδας που πρέπει να εκπληρωθεί, ταράζει την ψυχή του:

Κάθε πρωί τελευταία/ προτού ξημερώσει/ έρχεται και με σκουντάει / η μάνα μου με την κοιλιά στο στόμα// σήκω μου φωνάζει/ γρήγορα να με ξεγεννήσεις/ μέρες σε κουβαλώ κι έχω βαρύνει/ απλώνεσαι ψηλά στον οισοφάγο/ μου φράζεις τον λαιμό/ η ανάσα μου δύσκολη κι εσύ/ δεν λες να βγεις// βιάσου δεν έχω καιρό/ γρήγορα να με ξεγεννήσεις/ να λευτερωθώ («Άχθος», σελ. 25)

Ο εαυτός θα βεβαιώσει την ύπαρξή του, μόνος σε πλήρη ετερότητα και όχι συγχωνευμένος με το μητρικό σώμα.

Οι γυναικείες μορφές, από την προπατορική Εύα, την απολογητική Κλυταιμνήστρα, την αγανακτισμένη πόρνη, μέχρι την ερωτική νύμφη των πηγών Αρέθουσα, σηματοδοτούν διαφορετικά πορτρέτα μιας επιθυμίας που εμφανίζεται πάντα ακυβέρνητη απέναντι σε αυτό που δεν μπορεί να ελέγξει. Το Άνοιγμα προς τον Άλλον, θα μείνει για πάντα ανοιχτό. Το παιχνίδι θα συνεχιστεί, γιατί είναι το μόνο που μπορεί να δώσει νόημα στην ύπαρξη.

Του προσώπου μου αίφνης οι μύες/ ανοίγουν και φως αναβλύζει/ μπροστά μου μια πράσινη θάλασσα/ στα δάχτυλά μου γυναίκες και στο μυαλό μου/ ανώτερα μαθηματικά/ όνειρα/ δάφνες/ λεφτά// καλοπιάνω την τύχη μου/ σκυλί που τα πόδια του αφέντη του γλείφει/ για να κερδίσει το κόκαλο μπλοφάρω/ μα η γκίνια ανένδοτη// τότε η θάλασσα γίνεται τσόχα λερωμένη/ κι οι γυναίκες ψυχρά τραπουλόχαρτα/ ο πόθος όμως άσος στο μανίκι μου/ σπρώχνω ανυποχώρητος/ την πέτρα στην κορυφή/ κι ευθύς ποντάρω απ’ την αρχή// ευτυχώς που πάλι θα χάσω («Παίζω άρα υπάρχω», σελ. 42)

Η απώλεια, η ήττα, η ματαίωση δεν σημαίνουν τέλος. Αντίθετα, είναι η ανατροφοδότηση μιας επιθυμίας που αν και εξ αρχής ναρκοθετημένη, εξακολουθεί να στήνει γέφυρες με το Αλλού του κόσμου αυτού.

Ο Κουτσούνης, ίσως στο πιο φιλοσοφικό απ’ όλα τα βιβλία του, γνωρίζει τα όρια, έχει την αίσθηση των διαστάσεων και της γεωμετρίας του οντολογικού χώρου, γνωρίζει βιωματικά πως η θάλασσα δεν είναι μόνο ήρεμη, απέραντη, γαλάζια αλλά και «τσόχα λερωμένη», γι’ αυτό και η ποίησή του δεν είναι ναρκισσιστική, αυτάρεσκη, αυτιστική.

Δεν σχεδιάζει κόσμους μέσα σε καθρέφτες. Η ποιητική του σύνθεση, δίχως γλωσσικούς ακκισμούς, καταφέρνει να συνοψίσει μέσα σε λίγους στίχους και να μας μεταδώσει με λιτότητα, πως μέχρι να κλείσει η αυλαία, το παιχνίδι της ζωής παίζεται με τους γνωστούς κανόνες και αξίζει πάντα να ποντάρει κανείς απ’ την αρχή, κι αν -ευτυχώς -ακόμη χάσει!

Έφη Καλογεροπούλου

[ηλεκτρονικό περιοδικό Fractal, 31 Ιανουαρίου 2023]

+ - ▸ Συμεών Σταμπουλού, The Books’ Journal, τεύχ. 142, Μάιος 2023 Click to collapse

Το Σημείο Μηδέν στην ποίηση της ιστορίας

Ο τελευταίος, για την ώρα, ποιητικός κύκλος του Στάθη Κουτσούνη, μάχιμου εκπαιδευτικού με γερή φιλολογική σκευή, κυκλοφόρησε στην καρδιά της πανδημίας. Αυτό δεν υποχρεώνει τον αναγνώστη να συνδέσει το έργο με την αγωνία για επιβίωση, με τις εκατόμβες όχι ιερών σφαγίων –εδώ δεν επαναφέρουμε τις τελετές των αρχαίων Θαργηλίων–, άλλα ανθρώπινων ζωών. Όπου και να μας βρίσκει το κακό, δεν γνωρίζω αν «μένουμε σπίτι» ή «μένουμε Ευρώπη», ασφαλώς, όμως, μένουμε στην ποίηση.

Μένουμε στην ποίηση. Όπως, λόγου χάρη, μάς πληροφορεί το ΕΜΣΤ (Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης). Στην είσοδο διαβάζουμε το επιγραμματικό: «Ακόμη και τα περιττώματα του σκύλου σου είναι τέχνη». Την εποχή της απόλυτης σύγχυσης, όλα είναι τέχνη. Αναλόγως, λοιπόν, γιατί όχι: «Ποίηση να ’ναι, κι ό,τι να ’ναι».

Ένα γερό «τεστ» αυτής της ανοσίας, του ατέχνως ζην, μάς επιφύλαξε το κλείσιμο του πρώτου κύκλου της πανδημίας. Το γεγονός δεν εκτιμήθηκε μάλλον ως προς τις συνθήκες που οδήγησαν σ’ αυτό και τις συνέπειές του. Ως γιατρός, ιάτωρ και ιατήρ (ωραίες λέξεις, λησμονημένες) ό επιδημιολόγος καθηγητής που πάσχισε να κρατήσει τα ηνία του ατίθασου τέθριππου προκειμένου να διασκεδάσει τα ξηρά ανακοινωθέντα, την πεζότητα, αν όχι ωμότητα, των στατιστικών, μάς αποχαιρέτισε ανυποψίαστος με ένα κάλπικο, κατά φαντασίαν ποίημα ρομαντικής παιδίσκης, που αποδόθηκε στον Οδυσσέα Ελύτη. Η, έστω αμήχανη, αποδοχή τής πατρότητας είναι δείκτης μιας επικινδυνότερης (το έχει πει ό Χέλντερλιν) ανοσίας, της απόλυτης στις μέρες μας σχετικότητας της ποίησης. Εκείνη η Μικρή Ασυμφωνία σε λα ελάσσονα που ακούσαμε, θεωρήθηκε ποίηση. Τα πάντα μπορεί να είναι «Ελύτης». Όπως ακριβώς ο μεταφρασμένος Παπαδιαμάντης είναι, λέμε ανερυθριάστως, Παπαδιαμάντης.

Ατέχνως, λοιπόν, θα πηγαίνει η ζωή μας στο εξής, με πάνδημη την τέχνη επικαθισμένη σε όλα τα παράγωγα των χειρών, ακόμη και στα σωματικά εκκρίματα; Ασφαλώς, όχι. Η αισθητική είναι πράγματι «φαρμακεία», όπως εννόησε τον όρο ο Πλάτων, άλλα δεν περιμένει καμιά πανδημία για να εκδηλωθεί. Η αισθητική δεν κάνει πολιτική με την τρέχουσα έννοια, δεν επιστρατεύεται κατά της φαυλότητας, επειδή υφίσταται αφ’ εαυτής, μέσα από δικούς της νόμους. Ζει μέσα στον χρόνο και ανανεώνεται από τον χρόνο που την τρώει, όπως «τρώνε τα δευτερόλεπτα την τριανταφυλλιά» του Νίκου Καρούζου. Αυτός δεν είναι που είπε: «Ο ποιητής κύριοι περισσεύει»; Ναι, άλλα απευθυνόταν στους «κυρίους» της ιδιοτέλειας και της αρπαγής. Άλλωστε, πάει μισός αιώνας από τότε. Ακόμη και αν έχουν γίνει τα πράγματα χειρότερα, η ποίηση αντιστέκεται με την παρουσία της. Έστω και ως διερώτηση για να μην κάθεται κανείς άεργος: «Τι νέα από την πραγματικότητα;». Ένας ακέραιος (στην ελλειπτικότητα του) στίχος ριγμένος στο χαρτί, διαλάμπει δροσερός μέσα στο πένθος. Το πένθος της ύπαρξης. Διαλάμπει ακόμη και στη «χώρα του κανενός». Ποίηση, λοιπόν, και όχι «ό,τι να ’ναι».

Όπως το κομψό βιβλιάριον, μέρος και αυτό της ποίησης, από τις εκδόσεις Μεταίχμιο, του Στάθη Κουτσούνη με τον πολλών σημάνσεων τίτλο Στου κανενός τη χώρα. Αρκετόν, για να σε παιδέψει, πριν ανοίξεις το βιβλίο. Όσο αινιγματικός είναι, άλλο τόσο συχνάζει σε πολλές γλώσσες. TerraNullius, NoMan'sLand, Niemandsland. Πρόκειται για χώρα ή περιοχή; Χώρα ακαλλιέργητη, ακατοίκητη; Στον ρωμαϊκό κόσμο είναι ό,τι δεν εμπίπτει στην περιοχή του Δικαίου. Υποθέτω ότι αυτή η χώρα του κανενός είναι ένα ενδιάμεσο, συνοριακή γραμμή, άβατο, σημείο νεκρό, μη αρόσιμο, groundzero. Μένω λίγο στο τελευταίο.

GROUND ZERO

Ground zero. Στρατιωτικός όρος επινοημένος την 6η Αυγούστου 1945, όταν το EnolaGayέριξε στην Χιροσίμα την ατομική βόμβα με το χαϊδευτικό όνομα “LittleBoy”. Ήταν μια μικροκαμωμένη βόμβα σε σύγκριση με αυτήν που θα έπεφτε λίγες ημέρες αργότερα στο Ναγκασάκι, την “FatBoy”. Δύο πόλεις του Κανενός. Ο όρος χρησιμοποιήθηκε σε περιπτώσεις αποτρόπαιων συμβάντων που ακολούθησαν, όπως της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 στη Νέα Υόρκη, αλλά και σε κρίσιμες στιγμές της ιστορίας, λ.χ. της πτώσης του Τείχους του Βερολίνου, στις 9 Νοεμβρίου 1989. Αποτρόπαιο, ασφαλώς, συμβάν για τον Έριχ Χόνεκερ, Γενικό Γραμματέα της ΛΔΓ, που είχε δηλώσει ότι το τείχος θα υφίσταται για όσο διάστημα χρειάζεται, ακόμη και εκατό χρόνια.

Ground zero είναι ο τίτλος ποιητικούκύκλου του Γκέρχαρντ Φάλκνερ (GerhardFalkner, 1951), που γράφεται επί δέκα χρόνια, από το 1995 μέχρι το 2005. Η μητρόπολη του Φάλκνερ είναι το Βερολίνο. Ωστόσο, οι στίχοι του εξακοντίζονται χωροχρονικά στην ασύνορη γεωγραφία της ποίησης, από τον Όμηρο μέχρι τον Χάινε, από τη Γερμανία του 19ου αιώνα μέχρι την ανύψωση και πτώση του Τείχους, τον βαθμό μηδέν της γραφής και της ιστορίας. Σαν μια ποιητική τομή πριν από την επανεκκίνηση, ενώ η ιστορία παίρνει βαθειάν ανάσα. Η γραφή του Φάλκνερ είναι χωρίς όρια τολμηρή, με συντακτικές ακροβασίες θαυματουργές. Τοπίο διαχρονίας και ου τόπος επικοινωνίας:

ακόμη κι αυτό το ποίημα είν’ ένα ποίημα χωρίς έναν

ηρώα είναι φυσικά ένα ποίημα

χωρίς έναν ηρώα είναι φυσικά

ένα ποίημα

κανείς δεν είναι υποχρεωμένος να σκαρφαλώσει τον φράκτη

να εκτεθεί μιλώντας

μονάχη της η γλώσσα

κρατά το βάρος του να βγαίνει απ’ το νερό

κι εντούτοις τίποτε απ’ τη γλώσσα πιο μικρό

στις μπροστινές γραμμές του

ανοίγουνε τα σινεμά, οι πάγκοι με τις τόμπολες

ποτάδικα

κάθε ταινία διαρκεί όσο ένας πόλεμος κανονικός

αλλά μετά είναι τα κανελόνια του Olevano

που σήμερα, τριάντα χρόνια ύστερα, στην τραττορία

Soraή στο daSergio8 ευρώ το έξοδο

θα φαγωθούνε –ας ελπίσουμ’– επιτέλους

Πού βρισκόμαστε; Ποιος είναι αυτός που μιλά; Τριάντα χρόνια πριν, τριάντα χρόνια μετά, στο μεταξύ που ορίζει ένα ποίημα και ο βαθμός μηδέν του λυρισμού.

Ωστόσο, είναι αδύνατον να μην ανακαλέσω το Niemandsrose,το Ρόδο του Κανενός, ή καλύτερα, όπως αποδόθηκε, Του Κανενός το Ρόδο. Τίτλος ποιητικού κύκλου του Πάουλ Τσέλαν (1963), όπου το ρόδο είναι ο ανθός και ο άνθρωπος, και Κανένας ο θεός που δεν πρέπει να ονομαστεί, δεν έχει όνομα, δεν υπόκειται σε χαρακτηρισμούς. Είναι σημαντικές οι σχετικές αναφορές του Χέλντερλιν, που ο Τσέλαν βρίσκει πρόσφορες στη δική του νοηματοδότηση. Πρόκειται, ίσως, για τον θεό που ακυρώθηκε στα στρατόπεδα συγκέντρωσης, που έχασε τη φωνή του, είτε ως κρυπτικός θεός (deusotiosus) είτε επειδή δεν υπάρχει. Σχετικά έχει γράψει ο Εβραίος φιλόσοφος Χάνς Γιόνας προσπαθώντας να εξηγήσει τη σιωπή του θεού. Μπορεί, επομένως, να ερμηνευθεί: Του Κανενός ή σιωπή.

Τράβηξαν σέ μάκρος αυτές οι εισαγωγές, άλλα μπορούν θαυμάσια να συσχετιστούν με έναν ομότιτλο ποιητικό κύκλο, όπως αυτόν του Στάθη Κουτσούνη. Η προσεκτική ανάγνωση του έργου ίσως δείξει μεγαλύτερη συγγένεια σέ επίπεδο μοτίβων. Παραθέτω το πρώτο ποίημα της συλλογής, με τον στίχο που δίνει τον τίτλο:

Στο σχοινί

Νερά του ποταμού θολά

κι από πουλί ούτ’ ένας ήχος

όρνια μονάχα κρώζουνε

τροχίζοντας τα ράμφη τους

κι ο αέρας τού χτενίζει τα μαλλιά

και τον μαλώνει μουρμουρίζοντας

απ’ τη δική του όμως τη μεριά

τίποτα δεν σκιρτά

στου κανενός τη χώρα

ήδη τρεις μέρες ανεμίζει το σχοινί

Λιτό ποίημα, ταιριαστό στην ερμητική πολυσημία. Από το Τίποτε που μαθαίνουμε, γινόμαστε μάρτυρες της ανθρώπινης τραγωδίας, του δεινού. Ο αιωρούμενος νεκρός ανεμίζει στη χώρα του κανενός. Η εικόνα χωνεύει τα πάντα: τον εκτελεσμένο, τον αυτόχειρα, τον Ιούδα. Αναπόφευκτα ανασύρουμε μνήμες κατοχικές και των δεινών που ακολούθησαν μέχρι το εμφύλιο αίμα. Ανακαλώ το ποίημα «Οι επιζήσαντες» του Τάσου Πορφύρη, από τη συγκεντρωτική έκδοση Νεμέρτσκα (2011,125):

[...] μπορώ να σάς οδηγήσω με κλειστά μάτια

Στο ποτάμι με τις πέστροφες και στη βελανιδιά με

Τον κρεμασμένο καπετάνιο.

Η εικόνα του κρεμασμένου καπετάνιου, αιφνιδιαστική, σαν φυσική πάνω απ’ τη γαλήνη των νερών, και αβίαστη, διευρύνει, έξω απ' τον χώρο και τον χρόνο, τη μυθολογία του βουνού. Τοπιογραφία του κλέφτη, του ληστή, του αντάρτη, του εξόριστου, και τέλος καταφύγιο του ποιητή: ου τόπος και τοπίο μνήμης του κρεμασμένου σώματος. Ο «καπετάνιος» έρχεται απ’ το Εικοσιένα, την Εθνική Αντίσταση, τον Εμφύλιο, το εδώθε και το επέκεινα της ιστορίας. Δικαιώνεται μέσα στη λέξη, στο ποίημα.

ΣΑΛΠΙΓΚΤΗΣ ΤΟΥ ΚΑΝΕΝΟΣ

Αυτά έγραψα αλλού για τον Τάσο Πορφύρη και τώρα τα ανακαλώ στην αναπαράσταση, χωρίς αναγνωρίσιμα χαρακτηριστικά, που εικονίζει ο Κουτσούνης. Εδώ, η πλήρης απουσία άλλων σημείων εκτοξεύει την εικόνα σε τέτοια αφαιρετικότητα που με αναγκάζει να επιστρέψω στο ποίημα. Έχουμε μπροστά μας ένα ποίημα μετέωρο, με λέξεις μετέωρες που δεν επιτρέπουν ερμηνείες πέρα από το οξύμωρο της ασπαίρουσας φύσης, της έμψυχης, της ανεμόεσσας που συνεγείρει ένα άψυχο σώμα, ένα στιγμιότυπο στην ιστορία του ανθρώπινου δράματος και ένα τραύμα που η φύση δεν υποπτεύεται: «Δεν θα πέσει ούτ’ ένα φύλλο που εγώ θα πεθάνω», γράφει ο Σκαρίμπας.

«Τρεις μέρες ανεμίζει στο σχοινί» ο κρεμασμένος. Τιμωρία ή βιβλικός συμβολισμός του θανάτου και της ανάστασης; Στο ποίημα «Σκεύος εκλογής» (σ. 20-21) ο κρεμασμένος είναι ο Ιούδας. Διαβάζω παράλληλα το ποίημα «Σύγχυση» (σέ δύο παραλλαγές), όπου προσδιορίζεται ασφαλέστερα η χώρα του κανενός:

Χρόνια πολλά

λέει ο ζωντανός στον πεθαμένο

δεν έχω ανάγκη τις ευχές σου

τού άπαντά εκείνος

εδώ στην αιωνιότητα

περιττός είναι ο χρόνος

ένας μοιραίος σαλπιγκτής του κανενός (ό.π., 23)

Εδώ, η «χώρα» προσδιορίζεται ως πέρασμα στο τοπίο του θανάτου, και συνεπώς ως τοπίο των πεθαμένων. Δεν είναι υπερβολή να θυμίσω ολόκληρη τη δέκατη από τις Ελεγείες του Ντουίνο, του Ρίλκε (1922), όπου η «νεαρά Οδύνη» συνοδεύει τους άγουρους νεκρούς στη «χαράδρα του θανάτου». Πρέπει να προσέξουμε την εικόνα. Περισσότερο από αλγεινή, είναι εικόνα ειδυλλιακή. Το ήρεμο, σιωπηρό φυσικό τοπίο, η συντροφιά των ανυποψίαστων νέων που πορεύονται χωρίς μνήμη πλέον, γοητευμένοι από τη νεαρά Οδύνη, σέ έναν ιδιότυπο διάλογο, με την υπόσχεση μιας παντοτινής Εδέμ. Λίγο πιο πέρα, στην υπαίθρια γιορτή, όλα σφύζουν από ζωή. Εκεί οι ζωντανοί διασκεδάζουν, ερωτεύονται, πίνουν τη μπύρα «Αθανασία». Είναι η ευαισθησία του ποιητή, που του επιτρέπει να τα βλέπει όλα αυτά, να συμμετέχει στη γιορτή και παράλληλα να συνοδοιπορεί νοερά με τούς νεκρούς. Αξίζει να παρακολουθήσουμε για λίγο αυτή την πορεία στη χώρα του Κανενός:

Κάτι τραβάει τον νεαρό πιο κει· ίσως τη νεαρή Οδύνη

ν αγαπά... Ως το λιβάδι την ακολουθεί μακριά. Κι αυτή του λέει:

– Πιο πέρα. Το σπίτι μας είν’ έξω εκεί...

Κι ο νεαρός ακολουθεί.

Τον συνεπαίρνει η στάση της, ο ώμος, ο λαιμός της,–

βαστά ίσως από καλή γενιά [...]

Μόνον οι πρόσφατοι νεκροί στης αμεριμνησίας

την άχρονη γραμμή στη λήθη

ακολουθούνε την Οδύνη με χαρά. Κορίτσια

εκείνη προσδοκά να γνωριστούν καλά. Ήσυχα-ήσυχα

τούς δείχνει τι φορά. Μαργαριτάρια του καημού και πέπλα

διάφανης υποταγής.–Βαδίζει με τ’ αγόρια

σιωπηλή.

ΡΕΚΒΙΕΜ ΤΩΝ ΑΝΩΝΥΜΩΝ

Τα ποιήματα του κύκλου Στου κανενός τη χώρα, τριάντα δύο συνολικά, διαπνέονται, στη δική μου τουλάχιστον ανάγνωση, από το μοτίβο του θανάτου. Ένα ιδιότυπο ρέκβιεμ των ανωνύμων. Κάθε ποίημα «χρονικόν ενός προαναγγελθέντος θανάτου». Ο Κανένας, ως μετέωρος πλέον στον χρόνο νεκρός, έχει απεκδυθεί το όνομα και την ιδιότητά του. Όσοι δεν έχουν περάσει στην περιοχή της «Αλησμόνας», προετοιμάζονται για το ταξίδι («Στεφάνι», 23), για τον ζεστό φόνο (σ. 30-31). Αλλού, ο ύπνος γίνεται μετωνυμία της εκδημίας (σ. 19) ή χώρος όπου συντελείται η νέα γέννηση και ο διάλογος με την πεθαμένη μάνα:

κάθε πρωί τελευταία

προτού ξημερώσει

έρχεται και με σκουντάει

η μάνα μου με την κοιλιά στο στόμα… (σ.25)

Κάποτε η αναχώρηση γίνεται παιγνίδι και προγραμματισμένη απουσία, όπως τότε στο σχολικό απουσιολόγιο. Αντιστρέφεται ο στίχος του Αναγνωστάκη: «Στ’ αλήθεια παίζαμε» («απουσιολόγιο», 35) και τροποποιείται ο αφορισμός του Καρτέσιου: «Παίζω άρα υπάρχω».

Μια παιδιά η ποίηση. Ευκαιριακοί νικητές, πρωταθλητές του μηδενός, «κοκορευόμενοι ολονυχτίς», ανυποψίαστοι για το μαχαίρι της αυγής (38). Κι ακόμη, ένα ζευγάρι παρατημένα, λησμονημένα λουστρίνια «με τα χρυσά κορδόνια των ονείρων» τραβούν τον ηρώα πίσω, στα χρόνια της νεότητας, μακριά από το δόκανο που στήνει ο χρόνος στον ανυπόδητο.

Τελευταίο ποίημα η «Coda», όπως τελειώνει μια φούγκα, το κοντραπούντο δύο κύριων θεμάτων, εδώ της ζωής και του θανάτου, της ήρεμης ή βίαιης, προσδοκώμενης ή αναπάντεχης αναχώρησης. Τελευταία μονομαχία:

Πάντα εσύ θα νικάς στο τέλος

το ξέρω

ωστόσο εγώ πασχίζω

να παίξω μαζί σου στα ίσια

γευόμενος μέχρι το μεδούλι

την ηδονή απ’ τα μικρά μου τρόπαια [...] (43)

Στον ποιητικό κύκλο εγγράφεται ένας δεύτερος ομόκεντρος με τον σταθερό τίτλο «Νεκρές φύσεις» (i-iv).Ενισχύεται έτσι η υπόθεση ότι η κατάθεση του Κουτσούνη είναι μια ποιητική αναμέτρηση με το μοιραίο του θανάτου, η μόνη που μπορεί να τον νικήσει.

Βιαστική περιδιάβαση για να ειπωθεί το ουσιώδες. Η ποίηση, ως γνωστόν, δεν γράφεται με ιδέες, αλλά με λέξεις. Ο Στάθης Κουτσούνης αρθρώνει άρτια ελληνικά, όπως σπανίως τα ακούμε πλέον, με στίχους ρυθμικούς που δεν βάζουν τρικλοποδιές στον αναγνώστη. Λόγος ελεγχόμενος, συχνά ελλειπτικός, επιτυχημένος ιδίως στα ολιγόστιχα ποιήματα που αφήνουν χώρο για περισσότερες αναγνώσεις. Εμφανής διάλογος με το παρελθόν του. Του κανενός η χώρα γίνεται γραμματική και συντακτική χώρα, λέξη πηγή και λέξη απότοκος, ποίημα και αφορισμός. Υλικά δυνατού ποιητικού λόγου που δεν ολοκληρώνεται πάντοτε προδομένος από την ασθένεια της εποχής μας: το μήνυμα, το δίδαγμα, το επιμύθιο του τελευταίου στίχου. Δεν χρειάζεται, αν και λίγο-πολύ το έχουμε όλοι ανάγκη, όταν γράφουμε. Προβάλλουμε τη σκευή μας ως ένα είδος ιδεοφορίας που πρέπει να αποδείξουμε. Ασφαλώς, είμαστε φορείς ιδεών, αλλά αυτές πρέπει να λανθάνουν (τουλάχιστον αυτό επιζητώ ως αναγνώστης). Διαφορετικά, αισθανόμαστε το ποίημα να μάς επιτίθεται, να κανονίζει τη στάση μας, ενώ πρέπει να εγγυάται την απελευθέρωσή μας από τις συμβάσεις του λόγου.

Συνολικά, όσο προχωρεί η ανάγνωση τού κύκλου, δημιουργείται, έστω με προσκόμματα και ανασχέσεις, η λυτρωτική διάθεση που υπόσχεται ή ποίηση. Θα μου συγχωρήσει ο εκλεκτός ποιητής την απαιτητική ανάγνωση. Προσβλέπω στο αυτοαναφορικό ποίημα, το ποίημα που δίνει λογαριασμό μόνο στον εαυτό του, δεν αναφέρεται πουθενά ούτε απευθύνεται πουθενά (όπως κάνει η ποίηση λ.χ. του Γκόττφρηντ Μπενν και όχι τού Μπρεχτ που είναι το ίδιο σημαντικός ποιητής και στοχαστής, αλλά έρχεται από αλλού). Σέ μεγάλο βαθμό η αυτοαναφορικότητα ικανοποιείται, πράγμα σπάνιο στις μέρες μας, και γι’ αυτό χαιρετίζω με ευφρόσυνα συναισθήματα τη φιλόδοξη στις προθέσεις και την πρόσληψή της τελευταία δουλειάς του Στάθη Κουτσούνη.

Συμεών Σταμπουλού

[περιοδικό The Books’ Journal, τεύχος 142, Μάιος 2023, σελ. 50-51]